تشکیل نهادهای جدید در دوره قاجار

 تاسیس وزارت امور خارجه

از زمان‌های قدیم بین ایران و سایر دول خارجه روابطی وجود داشت، ولی نه به‌طور ثابت و دائم بلکه هر وقت امر دشواری پیش می‌آمد، یعنی بعد از پایان جنگ‌ها با تغییرات مهمی که در دنیا رخ می‌داد، ماموران و هیات‌هایی اعزام می‌شده و قضایا را حل می‌کرده‌اند و تا سال ۱۹۰۶ (۱۳۲۴هـ.ق) که حکومت مشروطه به وجود آمد و قوای سه‌گانه مقننه و قضائیه و اجرائیه از هم تفکیک نشده بود کارهای مربوط به دول خارجه از مختصات شاه و صدراعظم بود، منتهی جریان آن به دست اشخاص معتمد و شایسته‌ای سپرده می‌شد.

در عصر فتحعلی‌شاه ارتباط ایران با ممالک اروپایی، آن پادشاه را بر آن داشت که در اکتبر ۱۸۲۱ (۱۲۳۷ هـ.ق) طی فرمانی دستور تاسیس وزارت امور خارجه را صادر کند و به این منظور میرزا عبدالوهاب نشاط معتمدالدوله اصفهانی دانشمند و شاعر مشهور را به سمت اولین وزیر امور خارجه تعیین کرد.

پس از وی در سال ۱۸۲۳ (اوایل ۱۲۳۹ هـ.ق) میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی (ایلچی) که کرارا به دربارهای انگلیس و روس و... ماموریت رفته بود از طرف فتحعلی‌‌شاه به وزارت امور خارجه که در آن زمان عنوان وزارت دول خارجه را داشت، منصوب شد. این دیپلمات ایرانی مدتی سفارت ایران را در لندن به عهده داشت و عهدنامه گلستان را از طرف دولت ایران امضا کرده بود.

وزارت میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی از سال ۱۲۳۹ تا سال ۱۲۵۰ هـ.ق یعنی سال فوت فتحعلی‌شاه دوام یافت و پس از فوت شاه چون وزیر دول خارجه جانب سلطان علی میرزاظل‌السلطان پسر دهم شاه و حاکم تهران را گرفت، بعد از سقوط سلطنت ۹۰ روزه ظل‌السلطان و ورود محمدشاه به تهران وی به حرم حضرت عبدالعظیم پناهنده شد و بست نشست.

مایه تاسف است که با وجود نفوذ فوق‌العاده نمایندگان سیاسی روسیه و بریتانیا در دربار و دخالت‌های روزافزون آنها در امور سیاسی و حتی مسائل روزمره داخلی، وزارت امور خارجه ایران جز نامی بیش نبوده است و اصولا از اواسط سلطنت فتحعلی‌شاه به بعد یعنی پس از عقد قراردادهای گلستان و ترکمنچای با روسیه، خط مشی سیاست خارجی ایران به وسیله عمال روسیه و بریتانیا تعیین می‌شده است یا به‌عبارت دیگر سیاست خارجی کشور ما تابع سیاست و تمایلات و منافع و رقابت سیاسی و اقتصادی آن دو دولت قرار داشته است.

در دوران صدارت امیرکبیر ۱۸۵۱-۱۸۴۸ (۱۲۶۸-۱۲۶۴ هـ.ق) وزارت امور خارجه تشکیلات نسبتا منظمی یافت. با اینکه در حدود نیم قرن از تاسیس سفارت‌های انگلستان، روسیه و عثمانی در ایران می‌گذشت، هنوز دولت ایران در هیچ یک از کشورهای خارجی سفارت مقیم نداشت. به این جهت به دستور امیرکبیر در ماه اوت ۱۸۵۱ (۱۲۶۸ هـ.ق) سه سفارتخانه دائمی ایران در لندن، سن‌پطرزبورگ و استانبول و دو کنسولگری هم در تفلیس و بمبئی تاسیس شد و این امر مقدمه تاسیس سفارت‌های مقیم در سایر کشورهای خارجی شد. به‌علاوه امیرکبیر سعی داشت دولت سومی را متوجه ایران سازد. در ۹ اکتبر ۱۸۵۱ (ذی‌حجه ۱۲۶۷) یک پیمان دوستی و کشتیرانی با ایالات‌متحده آمریکا امضا کرد، ولی با کشته شدن او این پیمان مبادله نشد و به جای آن پیمان محدودتری در ۱۳ دسامبر ۱۸۵۶ (۱۵ ربیع‌الثانی ۱۲۷۳) منعقد و چند ماه بعد مبادله شد.

با تاسیس سفارت‌های مقیم، نمایندگان سیاسی ایران مکلف شدند از وقایع حوزه ماموریت خود، اوضاع و احوال ایرانیان مقیم آن کشور، گزارش‌هایی تهیه و به وزارت امور خارجه ارسال دارند. امیرکبیر اصلاحاتی هم در سازمان وزارت امور خارجه به عمل آورد و برای نخستین بار صدور تذکره (گذرنامه) را برای ایرانیانی که عازم خارج بودند، معمول کرد.

  تاسیس مدرسه علوم سیاسی

در سال ۱۳۱۷ هجری، نصر‌الله خان مشیرالدوله وزیر امور خارجه که شخص مآل‌اندیش و عاقلی بود به دستیاری و معاونت فرزندش حسن پیرنیا که دارای تحصیلات عالی بود و به واسطه اقامت متمادی در کشورهای اروپا با اوضاع و احوال جهان کاملا آشنا شده و تجربیاتی داشت به تاسیس مدرسه مجانی به‌منظور تربیت کردن کارمندان شایسته برای ادارات وزارت امور خارجه مبادرت کرد.

در آغاز تاسیس مدرسه، دوره تحصیلات سه سال بود و بعدا یک کلاس دیگر افزودند که جمعا چهار سال شد: دو سال برای سواد عمومی و مقدماتی و دو سال برای تحصیلات عالی که عبارت از حقوق بین‌المللی و سیاسی و تجارتی (ثروت و اصول محاکمات) و علم مالیه و فقه (قسمت عقود و ایقاعات و منطق) بود، البته زبان خارجی هم از مواد اولیه بود.

پذیرفته شدن داوطلبان هم دارای شرایط سختی بود تا جوانان نامناسب نتوانند وارد این مدرسه شوند. در ذی‌حجه ۱۳۱۸ دست‌خطی به صحه مظفرالدین‌شاه صادر شد که کارمندان وزارت امور خارجه نباید غیر از فارغ‌التحصیل‌های مدرسه علوم سیاسی باشند یا اقلا مراتب تحصیلی ایشان به قدری باشد که بتوانند از عهده امتحانات برآیند به شاگردان لایق و کم‌بضاعت کمک‌های نقدی نیز می‌کردند.

فارغ‌التحصیل‌های این مدرسه اکثر اشخاص لایق و برجسته بودند که به مقام نخست‌وزیری، وزارت و استانداری و تصدی کارهای بزرگ رسیدند. پس از تاسیس دانشگاه تهران و دانشکده حقوق، مدرسه علوم سیاسی ضمیمه آن شد.

  تاسیس اداره محاکمات اتباع خارجه

چون امور تجاری و معاملات تبعه بیگانه هر روز زیادتر شده و دامنه‌اش در تمام شهرستان‌های بزرگ و کوچک کشیده می‌شد ناچار در داد و ستد اختلافاتی بروز می‌کرد که رسیدگی و رفع آن از عهده قضاتی که با اوضاع جهانی آشنا نبودند، برنمی‌آمد. بنابراین در حوزه وزارت خارجه اداره‌ای به نام محاکمات مشتمل بر هفت شعبه، حقوق، تجارت، جزا، مدعی‌العمومی، دفتر، ثبت اسناد و اجرا تاسیس شده بود.

در سال ۱۹۲۱ (۱۳۰۰ شمسی) که کاپیتولاسیون لغو شد و آنگونه دعاوی که یک طرف آن تبعه بیگانه بود در دادگاه‌های دادگستری رسیدگی می‌شد و وزارت دادگستری دارای سازمان کاملی شده بود، اداره محاکمات وزارت امور خارجه در مرکز ملغی شد و کارمندان آنها بیشتر به وزارتخانه‌های دادگستری و کشور  منتقل شدند.

برگرفته از کتاب تاریخ روابط خارجی ایران از قاجاریه تا سقوط رضاشاه،نوشته دکتر علیرضا امینی