وابستگی تجاری به روسیه
اقدامات گورچاکف که با سیاست توسعه استعماری نوظهور در ماورای‌خزر نیز همراه بود، هدف آن ایجاد موانع برای ورود کالاهای انگلیسی به ماوراء‌قفقاز، شمال‌ایران و آسیای‌مرکزی بود. با احداث خطآهن پُتی-تفلیس در اوایل دهه هفتاد دامنه مناقشات بالا گرفت و سرانجام روس‌ها در جنگ با عثمانی (۱۸۷۸) آنچه را که می‌خواستند به‌دست آوردند و گو اینکه موفق به تامین امنیت در تقاطع راه ارزروم- تبریز نشدند ولی دستکم باطوم (Batum) را تصرف کردند. در این میان در روسیه بازگشت به سیاست دفاع عالی (HighProtection) شروع شد، کما اینکه در سال ۱۸۸۳ منطقه ترانزیتی آزاد به‌طور همه‌جانبه‌ای لغو و در ماوراء‌قفقاز مقررات گمرکی خاص روسیه به مرحله اجرا درآمد؛ دو سال بعد نیز سیستم بنادر آزاد در باطوم به‌هم خورد، ضمن اینکه اقدامات دیگری جهت دست‌اندازی به بازارهای شمال ایران به‌عمل می‌آمد...»
اقداماتی که روس‌ها برای حمایت از اتباع خود در ایران انجام می‌دادند (از نظر بسیاری) نامطلوب بود، از جمله مجله آلمانی اکسپورت (Export) در شماره اوت 1882 خود در مقاله‌ای به قلم پی.دی «پل-دِن» (Paul Dehn) کوشش‌های اتریش جهت لغو ترانزیت در مناطق ماوراء‌قفقاز را موردبررسی قرار داده، مقامات گمرک روسیه را متهم می‌کرد که جهت حمایت از تجار روس در قبال رقابت‌های خارجی در دادوستد با ایران، دست به اعمال نامطلوبی می‌زنند و قصد دارند که ایران را کاملا به صنایع روسی وابسته کنند.
این اقدامات از این لحاظ که به روس‌ها جهت تصرف بازارهای ایران کمک می‌کرد، کاملا به‌صرفه بود، چون بسیاری از مصنوعاتی که وارد ایران میشد به سایر کشورهای اروپایی تعلق داشت و به این ترتیب روس‌ها می‌توانستند این کالاها را مجددا با قیمت‌های گران‌تر به ایران صادر کنند. به این جهت موسسات تولیدی اروپا ناگزیر شدند که در جست‌وجوی راه‌های طولانی و پُرهزینه و خطرناک نظیر جاده طرابوزان- تبریز برای ورود کالاهای خود به ایران برآیند.در سال 1873 با انعقاد قرارداد تجارتی بین ایران و روسیه که هدف آن ممانعت از ورود کالاهای غیرروسی به ایران بود، موانعی در مورد رقابت‌های موفقیت‌‌آمیز اروپاییان در این کشور ایجاد شد. ممانعت از امتعه غیرروسی برای همسایه شمالی بسیار سودمند بود، چراکه در اوایل دهه 1890 دادوستد روسیه با ایران، از نظر قیمت کالاهای وارده دوبرابر شد و در پایان آن دهه تجارت روسیه با ایران از تجارت ایران با انگلستان پیشی گرفت. معاملات تجارتی بین ایران و روسیه از 1900 تا 1910 بازهم بیشتر از دوبرابر افزایش یافت و در این میان انگلستان به سبب موقعیت جغرافیایی روسیه با ایران قادر به عکس‌العمل نبود ولی با این حال بازهم فعالیت‌های بازرگانان انگلیسی باعث نگرانی تجار روسیه میشد. به‌عنوان مثال در 28 سپتامبر 1890 نشریه «بیرژو یا وی‌دموسی» ضمن اشاره به نفوذ آرام و بی‌سروصدای انگلیسی‌ها در ایران، خواستار تاسیس فوری خطآهن به تهران و ایجاد اعتبارات ویژه‌ای جهت تسهیل تجارت با ایران شدند و حتی یکی از هدف‌های «ای.آ.ویشنگرادسکی» وزیر مالیه روس به آسیای‌مرکزی این بود که مناسبات بازرگانان روسی را با ایران رونق بخشد.انحصار تجارت خارجی ایران در دست روس‌ها و موافقت ایران با خودداری از تاسیس خطآهن دو عامل کنترل اقتصادی ایران توسط روس‌ها بود. دولت ایران که پیوسته به پول احتیاج داشت، در سال 1900 اولین وام هنگفت خود را از روسیه دریافت کرد و مظفرالدین شاه در 1902 وام دیگری از روس‌ها گرفت که برای تضمین بازپرداخت آن، عواید تمام گمرکات ایران را به استثناء گمرکات جنوب (که در اختیار انگلیس‌ها بود) وثیقه قرار داد.سن‌پترزبورگ به‌عنوان نخستین شرط، قبل از پرداخت وام 1902، اصرار داشت که ایران از محل این وام، قروض 1892 خود را به انگلستان ادا کند و انجام این تقاضا به شانس مداخله انگلستان لطمه وارد کرد. بانک استقراضی روس نیز (که مدبرانه از سوی «ویت» وزیر مالیه اداره میشد) در بهره‌برداری از مشکلات مالی ایران، به‌سود روسیه کاملا موفق بود. این بانک از دادن وام‌های کوتاه‌مدت و کمک‌های مالی به سیاستمداران ذی‌نفوذ خودداری نمی‌کرد و حتی محمدعلی میرزا ولیعهد که بعدا به سلطنت ایران رسید، مبالغ هنگفتی برای ساختمان در املاک شخصی خود در آذربایجان، از این بانک قرض گرفت و کار به‌جایی کشید که طبق نظر سومنر تا سال 1906، دولت و شخصیت‌های بلندپایه ایرانی معادل هفت‌و‌نیم میلیون لیره‌استرلینگ به روسیه بدهکار شدند.از نظر استراتژیک نیز روسیه از موقعیت مستحکمی برخوردار بود. در ژانویه 1900 موراویف وزیرخارجه روس طرحی به تزار تقدیم کرد که ضمن بررسی تزلزل نفوذ انگلیس در اثر جنگ بوئرها (Boer War) سه پیشنهاد برای بهره‌برداری روسیه از اوضاع و احوال موجود در ایران مطرح شده بود. موراویف می‌خواست به سبب نابسامان‌بودن اوضاع مالی روسیه، احداث خطآهن به‌سوی خلیج‌فارس به تعویق افتد ولی وی بر این باور بود که در صورت توسعه خطوط آهن روسیه تا مرزهای ایران فرصتی به‌وجود خواهد آمد تا بعدا تحت‌شرایط مناسبی آن خطوط به داخل خاک ایران امتداد یابد. خلاصه در چنین شرایطی موافقت‌نامه ممنوعیت ایران از احداث خطآهن که در 1890 به امضا رسیده بود تا ده سال دیگر تمدید شد.
منبع: تاریخ روابط ایران و آلمان ،برادفورد. جی . مارتین ،ترجمه: پیمان آزاد/ علی امید
