آموزش نوین در کهگیلویه و بویراحمد
در استان کهگیلویه و بویراحمد به دلیل پراکندگی جغرافیایی و عادت به زندگی کوچ‌رو و عشایری و مهم‌تر از آن روابط نامطلوب حکومت‌های دیکتاتوری با عشایر به‌ویژه حکومت پهلوی، زمینه رشد و آموزش بهنگام فراهم نشد. نخستین مدارسی که در استان کهگیلویه و بویراحمد تاسیس شد، مدارس مکتب‌خانه‌ای بود. آموزش به روش مکتب‌خانه‌ای در ایران به‌طور رسمی از دوره اسلامی آغاز شد. آموزش مکتب‌خانه‌ای مبتنی بر مسائل دینی، قرائت قرآن و خواندن و نوشتن بود. این شیوه از آموزش تا سال‌ها پس از مشروطه در ایران به‌ویژه مناطق محروم رایج بود. آموزش مکتب‌خانه‌ای برای نخستین‌بار همزمان با سلطنت مظفرالدین شاه در مناطقی از استان کهگیلویه و بویراحمد رواج داشته و معلمان و مربیان از شهرهای شیراز، اصفهان و شهرضا به یاسوج و دیگر شهرهای استان می‌آمدند. در استان کهگیلویه و بویراحمد به‌ویژه یاسوج تنها نتیجه آموزش سنتی باسواد شدن تعدادی از افراد منطقه در حد خواندن و نوشتن بود. طول دوره آموزش مکتب‌خانه‌ای حداکثر چهار سال بود. معمولا به کسانی که در مکتب‌خانه در حال فراگیری سواد بودند «ملا مکتبی» گفته می‌شد و به کسانی که دوره تحصیلات مکتب‌خانه را به پایان رسانده بودند، ملا می‌گفتند.
اما آموزش و پرورش نوین در ایران به‌طور رسمی از دوران «قاجاریه» شروع می‌شود. اولین گروه از دانشجویان ایرانی در دوره ولیعهدی «عباس‌میرزا» برای تحصیل به اروپا اعزام شدند. پس از آن دومین گروه از دانشجویان ایرانی در زمان صدارت «امیرکبیر» به اروپا رفتند و پس از اعزام این دانشجویان، امیرکبیر اقدام به تاسیس «دارالفنون» کرد. در این مدرسه رشته‌های مهندسی، داروسازی، طب، جراحی و سایر رشته‌ها در دو سطح مقدماتی و عالی آغاز شد. سطح مقدماتی برای تربیت دختران مدارس ابتدایی و سطح عالی برای تربیت دبیران دبیرستان بود. بعد از دارالفنون مدرسه رشدیه در دوره صدارت امین‌الدوله در تهران تاسیس شد ولی آنچه که به رشد و توسعه آموزش کمک کرد، شکل‌گیری نظام مشروطه بود. در مجلس دوم مشروطه در سال ۱۲۸۹ با تصویب قانون اداری «وزارت معارف»، آموزش را به چهار مرحله مکاتیب ابتدایی روستایی، مکاتیب ابتدایی شهری، مدارس متوسطه و مدارس عالی، تقسیم کرد و همین مجلس، قانون تحصیل اجباری را مطابق قانون وزارت علوم و معارف، برای همه مردم ایران تصویب کرد.
با توجه به تصویب این قانون عشایر بویراحمد از آخرین ایلات و عشایری بود که چند مدرسه ابتدایی در دوره پهلوی اول به آن اختصاص داده شد. نخستین مدرسه‌ای که در بویراحمد علیا به سبک نوین تاسیس شد، دبستان ابتدایی «سعدی» در سال ۱۳۱۲ در تل‌خسرو بود. معلمان این مدرسه به‌ترتیب از تهران، اهواز و شهرضا بودند و پس از آن دو نفر بومی تا شهریور ۱۳۲۰ در این مدرسه مشغول شدند. این دبستان و دو دبستان دیگر، تا شهریور ۱۳۲۰ در بویراحمد‌علیا فعال بودند.
در دبستان تل‌خسرو پسر و دختر با هم تحصیل می‌کردند که اغلب دختران آن از فرزندان روسای دولتی بودند. با ویرانی تل‌خسرو از ۱۳۲۰ به بعد فعالیت‌های آموزشی برای یک دهه در بویراحمد (یاسوج) به تعویق افتاد. پس از آن فعالیت‌های آموزشی دوباره از سال ۱۳۳۱ با سفر محمود حسابی به یاسوج آغاز شد. وی یک نفر از افراد باسواد منطقه را به استخدام دولت درآورد و بودجه تشکیل مدارس را تعیین کرد و پس از چند روز اقامت در میان عشایر بویراحمد مقدمات تاسیس چندین مدرسه عشایری را در بویراحمد مهیا کرد. این افراد در روستاهای مختلف بویراحمد مشغول ثبت‌نام دانش‌آموزان شدند. چون تعداد افراد باسواد بویراحمد کم بود، چهار نفر از اردکان فارس استخدام و به مدارس بویراحمد اعزام شدند.
این مدارس زیر نظر بخش اردکان فارس مشغول به‌کار شدند زیرا از پس از شهریور ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۱ دولت هیچ‌گونه توجهی به منطقه بویراحمد نداشت و از مردم و استعدادهای این منطقه غافل بود و بویراحمد (یاسوج) به منطقه‌ای گمنام و محصور تبدیل شده بود.
حتی مسوولان آموزشی از استعداد کم‌نظیر بچه‌های بویراحمد فراوان گفته‌اند؛ «بهمن بیگی» در این‌باره می‌نویسد: سواد را بیش از هر عامل دیگر مایه نجات عشایر می‌دانستم. به هوش و فراست کم‌نظیر بچه‌های بویراحمد (یاسوج) پی برده بودم. در سفر نخست‌وزیر به یاسوج بچه‌های بویراحمد سرم را به آسمان رساندند؛ زیرا دانش‌آموزان بویراحمدی تصاویر قلب، ریه و سلسله اعصاب را مثل یک دانشجوی طب رسم می‌کردند.
از مقاله «بررسی و تبیین تحولات آموزش و پرورش یاسوج در دوره پهلوی‌دوم» نوشته فریدون اللهیاری، دکتر مرتضی نورائی و احمد بوستانی
