مقابله روشنفکران مشروطه با تیول‌داری
وی معتقد بود: «به‌واسطه یک هیات موثقه، اراضی ملاکان ایران قیمت شود، آنها را به تبعه تقسیم نمایند که در عرض سی سال هرکس سهم خرید قسمت خود را به ضمانت دولت ایران به صاحب ملک ادا کند. اگر کسی بخواهد نقد بگیرد، با تنزیل صد و سه هر وقت مختار است از بانک پادشاهی پول خود را اخذ نماید. بعد از این نباید در ایران ملاک باشد، همه اراضی شخصی یا خالصه دیوانی باید به تبعه فروخته شود که خود تبعه مختار و مالک باشد...» (طالبوف، ۱۳۵۶: ۱۶۹ و ۱۷۰).
اما دهخدا، برخلاف ملکم‌خان و طالبوف، مساله فروش را مطرح نکرد؛ بلکه معتقد بود املاک خالصه را باید به رایگان میان دهقانان تقسیم کرد، با وجود این، درباره املاک خصوصی، دهخدا فروش اجباری آنها را لازم می‌شمرد (دهخدا، ۱۳۶۴: ۱۱۹ تا ۱۳۱). مجدالاسلام کرمانی نیز، همچون طالبوف، به فروش املاک خالصه به رعایا معتقد بوده است. وی گفته است: «اصل عمل به عقیده ما بسیار مستحسن ولی فروش به صاحبان قدرت و ثروت بسیار مستهجن بود... ترتیب این بود که هر دهی را به همان اشخاصی که آن ده را زراعت می‌نمایند واگذار فرمایند تا هم رعایا صاحب ثروت شوند و هم همیشه نرخ غله ارزان بماند...» راهکار وی این بود که «قیمتی را بر زمین مشخص کنند و رعیت در ظرف چند سال تدریجا از زحمت خود بر زمین آن را پرداخت کند...» (مجدالاسلام کرمانی، (الف)، ۲۵۳۶: ۱۲۰ و ۱۲۱).
از گروه‌های سیاسی نیز، باید به اجتماعیون عامیون اشاره کرد که در زمینه اصلاحات ارضی برنامه ای رادیکالی داشت. برای اولین بار شاخه مشهد این حزب، در سال ۱۲۸۶ ش/ ۱۹۰۷ م، تقسیم املاک خالصه را بدون غرامت بین رعایا مطرح کرد و درخصوص املاک خصوصی یا اربابی نیز معتقد بود دولت باید این املاک را بخرد و به روستاییان واگذار کند (آدمیت، ۲۵۳۵: ۴۵). این فرقه همچنین معتقد بود مالیات بایستی به نسبت دارایی و عایدات اخذ شود؛ یعنی آنچه از طریق املاک یا تجارت حاصل می‌شد و هرکس چنین عایدی نداشت، باید از پرداخت مالیات معاف می‌شد (آدمیت، ۲۵۳۵: ۴۶).
فرقه دموکرات نیز، در مقابل فرقه اعتدالیون که بر حفظ مالکیت خصوصی تاکید می‌کرد، اصلاح نظام زمین‌داری را در دستور کار خود قرار داده بود. این فرقه دو پیشنهاد مطرح می‌کرد: اول اینکه اراضی خالصه بین دهقانان تقسیم شود و دولت از آنان مالیات دیوانی بگیرد؛ دوم اینکه مالکان به تجارت روی بیاورند و املاک خود را به دهقانان بفروشند و در تحقق این امر، دولت باید از طریق ایجاد بانک کشاورزی به دهقانان وام دهد تا بتوانند املاک اربابان را بخرند (آدمیت، ۲۵۳۵: ۱/ ۳۰۹ تا ۳۱۱).
برنامه اصلاحات ارضی این فرقه، در مقایسه با اندیشه‌های دهخدا و فرقه اجتماعیون عامیون، چندان انقلابی به نظر نمی‌رسد؛ اما در مقایسه با فرقه اعتدالیون که بر مالکیت خصوصی تاکید می‌کردند، گامی اصلاحی محسوب می‌شود و این همان طرحی است که پیش از این طالبوف و مجدالاسلام کرمانی نیز آن را مطرح کرده بودند.
از مقاله‌ای به قلم محمدرضا علم و سجاد کاظمی
