جنبش مشروطیت در بوشهر
اخبار قیام آزادی‌خواهان تبریز، گیلان، اصفهان و دیگر شهرهای ایران، و سرکوب مشروطه‌خواهان که به شهرهای مختلف ایران رسید، روحانی جلیل‌القدر سیدعبدالحسین لاری را ترغیب کرد تا هیات‌هایی به سه ناحیه داراب، بندرعباس و بوشهر اعزام کند. سید طی نامه‌ای به روحانی مبارز بوشهر، سید مرتضی مجتهد اهرمی، پیروزی‌های خود را بر نیروهای استبداد در منطقه لارستان اطلاع داد. ماژور کاکس (Cox) در گزارش محرمانه خود به این نامه چنین اشاره می‌کند: «سیدعبدالحسین لاری شرحی به یکی از ملاهای عمده بوشهر نوشته و در آن اشاره کرده است که با قوام جنگ کرده، و او را به کلی مغلوب و اشعار داشته است که از پرداخت مالیات در لار اکیدا قدغن نموده است.» سید مخالفت علنی خود را با محمدعلیشاه اعلام کرد و خواستار همگامی مبارزان بوشهری با نیروهای انقلابی لار، بندرعباس و لنگه شد. اخبار پیروزی ملیون بندرعباس، لنگه و لار تهییج انقلابیون بوشهر را باعث شد و سید مرتضی با حمایت مردم در تدارک حمله گسترده‌ای به مقرهای دولتی مستقر در بوشهر برآمد.
کاپیتان ترور (Trevor)، کفیل کنسولگری بوشهر که در غیاب ماژور کاکس (Cox)، سرکنسول انگلیس، در بوشهر انجام وظیفه می‌کرد، درباره چگونگی آغاز قیام سید مرتضی چنین گزارش کرده است: «وی [سید مرتضی اهرمی]، بنا به دستور عبدالحسین لاری و هم براساس احکام علمای بلندمرتبه شیعه در نجف، نهضت بوشهر را رهبری می‌کرد و در این راستا با مشکل مواجه نبود، زیرا حکمران بنادر در محل حضور نداشت و پادگان بوشهر هم که از تعداد ۳۰۰ نفر سرباز اصفهانی تشکیل شده بود، ایستادگی نمی‌کرد. سیدمرتضی تعدادی از روستاییان مسلح از روستای خود، اهرم، و سایر روستاهای واقع در پس‌‌کرانه‌ها را در بوشهر مستقر ساخت و با کمک آنها و ظاهرا به نام آرمان ملیون کنترل بوشهر را در ۲۲ مارس در دست گرفت.»
علیمراد فراش‌بندی نیز درباره انگیزه اصلی سید مرتضی مجتهد اهرمی از تصرف بوشهر، و اداره امور این شهر چنین نوشته است: «سید مرتضی اهرمی مردی مبارز به شمار می‌رفت و به خاطر داشتن تمایلات شدید آزادی‌خواهی، مورد توجه ملیون واقع شده بود. این روحانی متعهد و برجسته در زمان استبداد صغیر پس از وصول فتوای آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، بر آن شد که بوشهر را از تصرف مستبدین خارج، و طرفداران محمد علی‌شاه قاجار را از آن بندر بیرون کند. به همین جهت ابتدا موضوع را با علما و تجار بوشهری در میان گذاشت و پس از موافقت آنها، رئیسعلی دلواری و زایرخضرخان و میرزا حسین‌خان برازجانی و خالو حسین بردخونی و رئیس عبدالحسن دشتی و احمدخان انگالی که در حیطه نفوذ او بودند، برانگیخت تا برای تحقق هدفش به همراهی تفنگچیان ابواب جمعی خود در وقت مقرر به بوشهر عزیمت کند، رئیسعلی دلواری در این مبارزه پیشقدم شد.»
سید مرتضی اهرمی با هماهنگی روسا و خوانین دشتی، دشتستان و تنگستان و نیروهای ملی مستقر در بوشهر، در شب اول ربیع‌الاول ۱۳۲۷ق/ ۲۳ آوریل ۱۹۰۹م در اقدامی سریع و بدون خون‌ریزی بوشهر را تصرف کرد و معزالدوله، برادر آصف‌الدوله، حکمران فارس، را که حکمران بنادر بود، پس از چند روز به شیراز فرستاد و طرفداران وی ادارات دولتی را به تصرف خود درآوردند. با استناد به گزارش کفیل کنسولگری مقیم بوشهر، سید مرتضی و ملیون در آغاز قیام خود درصدد نبوده‌اند گمرک بوشهر را تصرف کنند، و به نظر می‌رسد که نیروهای انقلابی بوشهری اطلاع داشته‌اند که براساس وثیقه‌ای، در دوران حکومت مظفرالدین‌شاه قاجار، گمرکات جنوب ایران در اختیار انگلیسی‌ها بوده است، اما دگرگونی سریع تحولات بوشهر به نفع سید و هوادارانش سبب شد برخلاف انتظار انگلیسی‌ها، گمرک بوشهر نیز به تصرف ملیون درآید.
تصرف گمرک بوشهر به‌دست ملیون
گمرکات جنوب ایران، که سالانه هزاران تومان از بابت تعرفه‌های گمرکی آن به خزانه شاهی سرازیر می‌شد، براساس توافق‌نامه‌‌ای در قبال پرداخت وام به مظفرالدین‌شاه چند سال بود که در رهن انگلیسی‌ها قرار داشت و قسمت مهمی از درآمد آن به‌عنوان اقساط وام به انگلیسی‌ها پرداخت می‌شد. هنگامی که نیروهای ملی طرفدار سید مرتضی گمرک را اشغال کردند، کارکنان بلژیکی آن را برکنار کردند و موسس (Moses)خان ارمنی را به مدیرکلی گمرکات منصوب نمودند. مقامات انگلیسی برای اینکه سید مرتضی و اتباعش در امور گمرک مداخله نکنند، پرداخت مقرری تفنگچیان حاضر در بوشهر را متعهد شدند و علاوه بر این، ماهی ۵هزار روپیه هم برای سید مرتضی تعیین کردند، اما سید مرتضی پیشنهاد آنها را که جنبه سیاسی و دیپلماتیک داشت رد کرد و صریحا اظهار کرد که اجرای نظر آنها بدون کسب اجازه آخوند خراسانی به هیچ‌‌وجه ممکن نیست. دولت بریتانیا بلافاصله عکس‌العمل نشان داد و طی نامه‌ای توجه ملیون بوشهری را به نکات ذیل معطوف کرد: ۱
ـ عموما گمرکات بنادر وثیقه وام ۳۰۰هزار پوندی است که چند سال پیش شاه [مظفرالدین شاه] دریافت کرده است؛ ۲ـ وصول‌های فعلی گمرک بوشهر که ماهانه بالغ بر ۳۰۰ هزار تومان است، بابت پرداخت سود پیش‌پرداخت‌ها و حواله‌های پیش از اعتباری که شاه و وزرا دریافت کرده‌اند، به‌‌گونه‌ای ویژه درحال‌حاضر در گرو بانک شاهی است. انگلیسی‌ها خواستار آن شدند که رهبران ملیون بوشهر و به‌‌ویژه سیدمرتضی، به درخواست‌های دولت انگلیس به نظر احترام بنگرند، اما سید برای ضربه زدن به منافع استبداد و استعمار درصدد برآمد این شریان مهم اقتصادی آنها را قطع کند.
در اول ماه ربیع‌الاول ۱۳۲۷ق سیدمرتضی اهرمی رسما به قنسول‌‌خانه انگلیس نوشت که مهام حکومت را از جانب ملیون در دست دارد، و وظایف ماموران محل را موقتا عهده‌دار است و ترتیب حفظ جان و مال اتباع خارجه را خواهد داد. جنرال کنسول انگلیس مقیم بوشهر، در گزارشی برای جرج بارکلی در تهران چنین نوشت: «اولین جواب مقطوع از سیدمرتضی دیشب آخر شب به من رسیده که به طریق مراسله رسمی نزد یک نفری که واسطه است، فرستاده شده و او برای من ارسال داشته بود. سید ابتدا بیان کرد که حفظ منافع مسلمه دولت و ملت انگلیس یکی از فرایض اولیه ملیون است. پس از آن اشعار می‌دارد که برای اطمینان و استرضای کنسولگری در مساله عایدات گمرکی، من پیشنهاد می‌کنم که قرارداد صحیحی در بین باشد و آن، این است که دسته ملیون برای مخارج یومیه نگهداری تفنگچیان روزی پانصد تومان ماخوذ بدارند و بقیه نزد یک نفر تاجر ایرانی معتبری که طرفین انتخاب کنند، سپرده شود و تا سه ماه نزد او به امانت بماند. در عرض آن مدت دسته ملیون جواب اخیر را تعویق انداخته و ضمنا از مراکز هیجان ملیون دیگر کسب تکلیف خواهند کرد، یا دولت انگلیس برای اثبات دعوی خود اسناد ارائه خواهند داشت.»
ارسال نظر