در سبک تهران خیابان نیز مفهومی جدید می‌یابد. اولین بار خیابان نه فقط به‌عنوان تفرجگاه، بلکه به‌عنوان مکان تجارت و بازرگانی هم نقش بازی خواهد کرد. خیابان در این دوره به‌عنوان یک فضای شهری زنده و باهویت خود را مطرح می‌کند و سعی بر آن دارد که مظهر تجددطلبی دولت قاجار در دوره ناصری باشد. میدان مرکزی (توپخانه) نقطه شروع شش خیابان اصلی شهر می‌شود و اتصال خیابان به میدان توسط یک دروازه تعریف می‌شود. حضور دروازه در شروع خیابان پدیده‌ای است کاملا نو، به تعبیری دیگر، مفهومی اروپایی در استحاله خود در فرهنگ بومی، به دیگر گونه‌ای جلوه می‌نماید. از این رو معماری قاجار را «معماری خیابانی» نیز می‌نامند. منظور از معماری خیابانی، احداث خانه‌ها و مغازه‌ها در اطراف خیابان است که از این دوره وارد معماری ایران شده است. در دو طرف خیابان، مغازه‌ها در طبقه همکف و ساختمان‌های مسکونی در طبقات بالاتر قرار دارد. پیاده‌روها، جوی‌های کوچک و یک ردیف درخت و باغچه در حاشیه خیابان‌ها و در آخر حضور بعضی از عملکردهای عمده‌تر در جداره آنها با عقب‌نشینی و جلو آمدگی خود باعث شکل‌گیری نوعی از معماری مرسوم به «معماری خیابانی» شد. تقریبا معماری خانه‌های قدیمی به‌خصوص در شهرهای بزرگ از حالت درون‌گرایی به برون‌گرایی تمایل پیدا کرد.

حضور عملکردهای جدیدی چون وسایل نقلیه عمومی، تماشاخانه، سینما، چاپخانه، هتل، مغازه‌های به سبک فرنگی، باغ ملی، باغ وحش و گیاه، بانک، قورخانه و... به یکباره چهره شهر را دگرگون کرده و مفهوم شهر در معنای اروپایی و جهانی را جایگزین آن می‌کند. در این بین، بازار کم‌کم تا حد یک فضای سنتی و خاطره‌ای به عقب رانده می‌شود. خیابان‌ها و عناصر جدید شهری مکان آمد و شد آن دسته از اقشار اجتماعی می‌شود که تجدد و فرنگی مآبی را نمایندگی می‌کنند و مجموعه‌های کهن شهری (بازار، بازارچه‌ها، سراها و...) محل تردد اکثریت جامعه‌ای می‌شود که هنوز بر مبنای روابط کهن زیست و تولید که کاملا مسلط نیز هستند زندگی می‌کنند. نخستین خیابان‌های تهران به سبک جدید، پس از تغییر نقشه تهران در اطراف ارگ دولتی و میدان توپخانه به‌وجود آمد که اساس شبکه‌بندی و جهت امتداد خیابان‌ها را در دوره‌های بعد به‌وجود آورد. قدیمی‌ترین و مهم‌ترین این خیابان‌ها عبارتند از: خیابان ناصریه (ناصرخسرو)، خیابان جباخانه (بوذرجمهری- ۱۹ خرداد)، خیابان جلیل‌آباد (خیام)، خیابان باب همایون، خیابان چراغ گاز (چراغ برق-امیرکبیر)، خیابان علاءالدوله (فردوسی)، خیابان لاله‌زار و...

منبع: جواد عسگری چاوردی و دیگران، «معماری و نهادهای جدید تمدنی در دوره قاجار»، روایت تاریخ، ۱۳۹۶.

اخبار مرتبط