ورود نخستین دستگاه ضرب سکه به ایران

۴ دی ۱۲۱۳ش برابر با ۲۵ دسامبر ۱۸۳۴ دولت وقت ایران یک دستگاه ضرب سکه از اروپا (بروکسل) خریداری کرد. این دستگاه که تصمیم به خرید آن در آخرین سال حیات فتحعلی شاه قاجار گرفته شده بود نخستین ماشین ضرب مسکوک است که از اروپا برای ایران خریداری شد. ظهور سلسله قاجار در اواخر قرن دوازدهم با همان نظام پولی رایج صفویان آغاز شد. به‌طور خلاصه در این نظام پول رایج عبارت از سکه‌هایی بود که در ضرابخانه‌های تمامی شهرهای بزرگ به‌صورت دستی ضرب می‌شدند و توسط دارندگان امتیازی اداره می‌شدند که حق امتیاز می‌پرداختند.

ارزش پول به‌طور نظری براساس محتوای فلزی گرانبهای آنها بود که از سوی دولت تضمین می‌شد. سکه‌های خارجی باید برای ضرب دوباره به شکل سکه‌های ایرانی تحویل داده می‌شدند. این نظام در عمل کاستی‌های زیادی داشت. برای نمونه سکه‌ها ضرورتا دربردارنده فلز قیمتی لازم نبودند؛ سکه‌های خارجی به گستردگی در گردش نبودند و بازرگانان برای انواع خاصی از سکه تخفیف‌های گوناگونی طلب می‌کردند. همچون قبل سه نوع متفاوت فلز- طلا، نقره و مس- برای سکه مورد استفاده بودند، حال آنکه نظام ناقصی برای سازگاری با نوسانات در نسبت بهای این سه فلز به‌جا مانده بود. ایران همچنان نظام محاسباتی تومان- نقره را به ارث برد (که در زمان نادرشاه و جانشینانش به‌طور موقت با روپیه نقره و طلای هند جایگزین شده بود) که در آن سکه‌های عملا در گردش و دارای ارزش‌های محلی گوناگون به سختی با نظام محاسباتی نظری تطابق داشتند. ماجرای پول رایج دوره قاجار عبارت از یک گذار آهسته و همراه با وقفه به نظام جدید بود. در پایان کار این سلسله سکه‌هایی که ارزش اسمی داشتند به‌صورت مکانیکی در ضرابخانه ملی مرکزی که توسط دولت اداره می‌شد، تولید می‌شدند و پول کاغذی رایج شد. اما این گذار به هیچ روی کامل نبود: پول کاغذی همچنان به‌عنوان جایگزین نامناسب برای پول فلزی در نظر گرفته می‌شد، سه فلز هنوز مورد استفاده بودند و بازرگانان بخش‌خصوصی همچنان نقش بزرگی در عرضه پول رایج ایفا می‌کردند.

منبع: بخشی از یک یادداشت به قلم فاطمه قوتی