«آلپتگین» موسس سلسله غزنویان از سوی احمدبن اسماعیل سامانی خریداری شد و به خدمت دربار درآمد. وی در دوره‌های بعدی ابتدا به مقام حاجب سالاری رسید، سپس سپهسالار دربار سامانی شد. وی پس از مدتی در جریان یک کشورگشایی غزنه را فتح کرد و به مرکز حکومت خود مبدل کرد. جانشین او یعنی «سبکتگین» نیز غلامی از اهالی قرقیزستان بود که از سوی آلپتگین خریداری شد و از آنجا که شایستگی بسیاری از خود نشان داد، به دامادی اربابش درآمد و پس از مرگ او میراث‌دارش شد.

در دوران حکومت غزنویان نیز آن‌گونه که بیهقی آورده است، غلامان جایگاه خاصی در سلسله مراتب قدرت داشته‌اند. «غلامان‌سرایی» یکی از مهم‌ترین نمونه‌هایی است که در این رابطه می‌توان به آن اشاره کرد. این غلامان بازوی نظامی حکومت غزنویان به‌شمار می‌رفتند و از اهمیت بسیاری در دربار برخوردار بودند. ائتلاف با آنان مسیر قدرت در این دوره را مشخص می‌کرد چرا که تکیه اصلی غزنویان برای پیروزی در جنگ‌ها و بقای سلطنت به این غلامان بود. نکته قابل توجه آن بود که اینان در صورت ناخشنودی از شرایط به اربابان خود پشت می‌کردند. دخالت همین جمعیت در جریان جانشینی سلطان‌محمود بود که به تاجداری سلطان مسعود انجامید و در نهایت افول و زوال سلجوقیان در نتیجه همین دست دخالت‌های غلامان در ملکداری بود.

در دوره‌های بعدی نیز غلامان در ساختارهای مختلف حکومتی حضور داشتند. اینان عمدتا به نظامی‌گری و مشاغل درباری دیگر اشتغال داشتند و کمتر پیش می‌آمد که به مقامی شامخ در سیاست دست پیدا کنند. دوران صفویه از این حیث برای غلامان فرصت قابل توجهی بود. این‌بار در تقابل میان دو عنصر ترک و تاجیک در سپاه، شاه عباس مردمان قفقاز را که عمدتا از ارمنی‌ها، چرکس‌ها و گرجی‌ها بودند به‌عنوان نیروی سوم وارد ایران می‌کند. الله‌وردی‌خان یکی از همین غلامان گرجی بود که با ۳۰ سکه طلا خریداری شد، اسلام آورد و در جرگه غلامان دربار صفوی درآمد. چندی بعد شاه عباس به پاس وفاداری و خدمات الله‌وردی‌خان به وی منصب «قوللر آغاسی» را که ریاست غلامان شاهی بود اعطا کرد. مقام این غلام به جهت خدمات نظامی، فرهنگی و عمرانی که انجام داد، در نزد شاه آنچنان بالا رفت که حکومت ولایت ثروتمند فارس به وی سپرده شد و مدتی بعد کهگیلویه نیز به آن منضم شد. در آغازین روزهای قدرت‌یابی قاجارها تهدید شاه برای کشتن دو تن از غلامان منجر به پیش‌دستی آنها می‌شود و سرسلسله قجر شب هنگام به دست پیشخدمتان به قتل می‌رسد. با این همه حضور غلامان، نوکران، کنیزان و پیشخدمتان در دربار قاجار بسیار پررنگ بود. این افراد از قومیت‌ها و نژادهای گوناگونی از جمله ارمنی، چرکسی، گرجی، ترکمن،  بلوچ، کرد، فارس و آفریقایی بودند. حضور همین دسته اخیر و همزمان شدن آن با اوج دوران برده‌داری در جهان سبب شده است که شماری از پژوهشگران از این زمان به‌عنوان دوران برده‌داری در ایران یاد کنند.

با این همه همان‌گونه که در بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد، غلامان در تاریخ ایران اگرچه با وضعیتی مشابه بردگان خرید و فروش می‌شدند و صاحب ارباب بودند اما سرنوشتی به مراتب بهتر را تجربه کردند. دلیل این امر آن است که اولا برده‌داری در ایران موضوعی فراگیر نبود و صرفا به طبقات خاص اجتماعی و عمدتا دربار محدود می‌شد. ثانیا زیرساخت‌های فرهنگی شامل مذهب و تاریخ مانع از رفتار نامناسب با بردگان در ایران می‌شد. هرچند این نکته انکارناپذیر است که در هرحال این افراد نسبت به کسانی‌که در خدمت آنها بودند، جایگاهی فرودست داشتند.

اخبار مرتبط