گزارشی از نشست تخصصی عکاسی تاریخی
عکس؛ معرف تاریخ
ابوالقاسم نوری و عتبات
ناصرالدین شاه در سفر خود به عتبات عالیات (نجف، کربلا و سامرا) به همراه عکاس ویژه‌اش از همه مقابر، بقاع متبرکه، مساجد و مستندات فرهنگی شیعه عکس‌برداری کرد، عکاسان ویژه مظفرالدین شاه نیز از این سرزمین‌ها عکس‌برداری کرده‌اند. «میرزا ابوالقاسم نوری»، یکی از مهم‌ترین عکاسان دوران ناصری و مظفری به‌شمار می‌رود. فعالیت او در تصویربرداری از عتبات و بقاع متبرکه شهرت دارد و عکس‌های او از نخستین نمونه‌های تصویربرداری از این اماکن است که علاوه بر ارزش تاریخی از اهمیت هنری نیز برخوردار است. دکتر محمد ستاری، دانشیار دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه تهران سخنرانی خود را به آثار و فعالیت‌های هنری ابوالقاسم نوری اختصاص داد. ستاری در مورد فعالیت‌های این عکاس قاجاری گفت: «ابوالقاسم نوری یکی از پرکارترین عکاسان دوره قاجار بود و در اصطلاح امروز، معاونت شهرداری تهران در دوره کامران‌میرزا را به عهده داشت. پدر او محمدتقی نوری نیز خزانه‌دار بود.» به گفته او: «امروزه آثار نوری در دو آلبوم به‌شماره‌های ۴۳۶ و ۴۶۱ در کاخ گلستان نگهداری می‌شود.» و چندی پیش آلبوم‌خانه کاخ گلستان نمایشگاهی را با بیش از ۸۰ عکس با نام «مکاشفه و تماشا» از آثار او و دوتن از دیگر عکاسانی که در دوره ناصری به قلب جهان تشیع سفر کرده بودند، برگزار کرد.
ستاری در رابطه با حیطه‌ای که این عکاس قاجاری کار هنری خود را انجام می‌داد، گفت: «ابوالقاسم نوری عکاس بقاع متبرکه است. اگرچه در برخی مواقع با یک نام چندین بقعه در نقاط مختلف وجود دارد، مانند امامزاده یحیی که هم در ساری است، هم در گنبد کاووس، هم در ورامین، اما مبنای سنجش او از امامزاده‌ها یکی آماری است که خودش ارائه می‌دهد و دیگری آماری است که در سال ۱۳۵۲ هجری شمسی سازمان اوقاف ارائه داده بود که طی آن در آن زمان ۱۰۵۹ امامزاده وجود داشت.» بر این اساس نوری کار عکاسی خود را علاوه بر محدوده‌های مذهبی، به تصویربرداری از چهره برخی از رجال نیز گسترش داده است.
دانشیار دانشکده هنرهای تجسمی با تاکید براینکه عکاسی از بقاع متبرکه شانه به شانه عکاسی معماری جلو می‌رود، برخی از ویژگی‌های عکاسی معماری را برشمرد: ستون‌های عکاسی عمود بر زمین است، نوع پرسپکتیو تک‌خطی است، اشل انسانی در کنار آن وجود دارد و زاویه نور تخت نبوده و مایل است. این استاد دانشگاه با اشاره و نمایش ۱۸ عکس منتخب از ابوالقاسم نوری از برخی بقاع متبرکه، وجه بارز عکاسی او را عکاسی از بناها و چهره‌ها دانست و خاطرنشان کرد: با بررسی آثار او مشخص می‌شود که او عکاسی بسیار هوشمند و توانا در عکاسی معماری است. ستاری در خلال سخنرانی خود تلاش کرد وجوه بارز کار عکاسی نوری را بر مبنای آثاری که از او باقی‌مانده به نمایش بگذارد و شماری از آثار این عکاس کمتر شناخته‌شده ایرانی را هم‌پای عکس‌های «آنتوان سوریوگین» عکاس گرجی‌تبار دوره قاجار که به جهت عکس‌های درخشانش شهرت داشت، دانست. وی اضافه کرد: «اگر اطلاعات نوشته‌شده بر پشت و پایین عکس‌ها نبود، به یقین تشخیص مالکیت آن دشوار می‌شد.»
نشانه‌شناسی عکس دوره قاجار
مهیار خراباتی عضو هیات علمی دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی سخنران دوم این نشست بود. موضوع سخنرانی او به نشانه‌شناسی فنی عکاسی در دوره قاجار معطوف شده بود و در خلال آن تلاش داشت با تکیه بر آثار «آنتوان سوریوگین» برخی از مولفه‌های فعالیت عکاسی در این دوران را استخراج کند. خراباتی در توضیح موضوع انتخابی خود برای سخنرانی گفت: «نگاه به تاریخ عکس و تاریخ‌نگاری سابقه چندانی در مباحث علمی ندارد. نشانه‌شناسی نوعی بحث زبان‌شناسی است و من زبان تصویر را دارای قابلیت نشانه‌شناسی می‌دانم. فرم تصویر به ما کمک می‌کند تا در تاریخ‌نگاری‌ها برداشت درست داشته باشیم.» وی در ادامه در مورد انتخاب فعالیت هنری سوریوگین برای مطالعه نشانه‌شناسی عکاسی در این دوره نیز گفت: «لزوما هرکس به عکاسی دوره قاجار نظر می‌کند، نمی‌تواند آثار سوریوگین را نادیده بگیرد. این به معنای انکار فعالیت دیگر عکاسان این دوره نیست و صرفا به جهت شمار آثار، تنوع و نوع نگاهی که سوریوگین به جامعه و دربار قاجار داشته او را به این منظور انتخاب کرده‌ام.»
او با اشاره به آثار این عکاس قاجاری تصریح کرد: «عکس‌های او با دوربین قطع بزرگ گرفته شده و با توجه به نشانه‌شناسی عکس‌ها، از جمله مجموعه عکس دراویش او، می‌توان گفت سوریوگین این عکس‌ها را در آتلیه شخصی خود (یعنی حیاط) و با نور طبیعی گرفته است. همچنین برخی مباحث فرهنگی در عکاسی او بسیار قابل‌توجه است. او هم نگاه قوم‌شناسی، هم نگاه هنری، هم مستندنگاری و هم زیباییشناسی در کار خود دارد.» خراباتی با نمایش مجموعه‌ای که سوریوگین از دراویش تهیه کرده است، گفت که «شماری از افرادی که او به‌عنوان درویش از آنان تصویربرداری کرده احتمالا سائل (گدا) بوده‌اند و سوریوگین که آنها را به آتلیه خود فراخوانده به آنان ژست‌های خاصی داده است و با استفاده از تکنیک‌های هنری و پرده‌های عکاسی تلاش کرده است فضای پس زمینه و پیش‌زمینه را تغییر دهد اما ردیابی این فضاها در تمامی عکس‌ها نشان می‌دهد که تمامی آنها در مکانی واحد تصویربرداری شده‌اند.»
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی در بخش دیگری از سخنان خود بیان کرد: «ما گاهی بی‌دلیل از بحث تکنیک عبور می‌کنیم اما موضوعات تکنیکال نشانه‌های قوی‌ای به‌دست می‌دهد. به‌عنوان مثال در عکس‌های سوریوگین می‌بینیم که رنگی‌کردن (تونر) با توجه به موضوع عکس‌ها بسیار متداول بوده است. همچنین او با قابلیتهای دوربین قطع بزرگ آشنا بوده و از نور طبیعی نیز برای نورپردازی حرفه‌ای استفاده کرده است.»
اهمیت عکاسی موزه‌ای
دکتر جمشید حاتم دیگر سخنران این نشست بود که متاسفانه به‌دلیل مشکلاتی در این جلسه حاضر نشد و آخرین سخنران این جلسه «هومن صدر» عکاس و گردآورنده آرشیو تصویری از آثار موزه‌ای ایران و اروپا آخرین سخنران این جلسه بود که در سخنانی کوتاه به تاریخ عکاسی اشاره کرد و گفت: «در گذشته و پیش از فناوری دیجیتال، رسیدن به عکس مطلوب فقط نیازمند داشتن ایده نبود، بلکه ابزار، دانش استفاده از آن و همچنین روش‌های چاپ نیز حلقه‌های یک زنجیر برای دستیابی به یک عکس مطلوب بود.» او همچنین خاطرنشان کرد: «تمام عکس‌های شاخص تاریخ عکاسی تا اواخر قرن بیستم، با دوربین‌های قطع بزرگ گرفته شده است.» صدر در پایان با نمایش برخی از آثاری که از موزه‌های ایران تهیه شده بود، به اهمیت عکاسی موزه‌ای به منظور جمع‌آوری آرشیو در موزه‌ها اشاره کرد و گفت: «عکاسی موزه‌ای اگرچه به نوعی شبیه عکاسی طبیعت بی‌جان است اما تفاوت‌هایی با آن دارد که این تفاوت‌ها از روی تجربه به‌دست می‌آید. به‌عنوان مثال نحوه مواجهه با یک جام سفالی مربوط به سده‌های گذشته با یک گلدان کریستال و موجود در آتلیه با یکدیگر متفاوت است.»
ارسال نظر