گزارش بانک جهانی علیه دولت مصدق

۱۳ خرداد سال ۱۳۳۱ خورشیدی نشریات تهران، گزارش طولانی بانک جهانی درباره مناقشه ایران و انگلستان بر سر نفت را منتشر کردند. بانک جهانی با این گزارش ماهیت سیاسی خود را به جهانیان نشان داد و ثابت کرد که صرفا یک موسسه پولی بی‌طرف نیست و ابزار اعمال سلطه‌گری است. اشنایدر وزیر خزانه‌داری آمریکا که در اداره ‌امورمالی بانک صاحب نفوذ بود، می‌خواست مشکل نفت ایران به طریقی حل شود که کمپانی‌های نفتی آمریکایی که سرنوشتشان به AOC شرکت نفت ایران و انگلیس گره خورده بود آسیب نبینند.

وقتی بلک، رئیس کل بانک از رئیس کمپانی استاندارد اویل آف نیوجرسی سوال کرد آیا کمپانی او مایل است به همراه تکزاکو و گلف به بانک جهانی کمک کند تا عملیات مربوط به اداره صنایع نفت ایران را به راه اندازند، جواب دوپهلوی وی آن بود که به‌طور کلی کمپانی‌های نفتی آمریکایی علاقه چندانی ندارند چنین وانمود شود که به «مایملک» دیگران ناخنک می‌زنند. اعمال نفوذ به نفع بریتانیا، از جانب گروهی از مقامات انگلیسی بانک نیز انجام می‌شد که بسیاری از آنان سابقا در مستعمرات یا سرویس‌های خارجی انگلیس خدمت می‌کردند و در جریان تصمیم‌گیری‌ها می‌توانستند اثر بگذارند. یکی از اینها ویلیام ایلیف از مستشاران سابق سفارت انگلیس در تهران بود که ریاست اداره وام بانکی جهانی را به عهده داشت. وی که از لحاظ سلسله مراتب اداری بلافاصله بعد از گارنر قرار داشت و به‌طور منظم در مورد مسائل مربوط به نفت مورد مشاوره قرار می‌گرفت، همواره می‌گفت گرچه بانک عمدتا با پول آمریکایی‌ها می‌چرخد، اما اداره آن در دست انگلیسی‌‌ها است. و بالاخره سر اولیور فرانکز سفیر بریتانیا در واشنگتن که دوستی نزدیکی با بلک برقرار کرده بود، نقش مهمی در هموار‌کردن راه به نفع کشور خویش بازی می‌کرد. ایران با توجه به شرایط آن زمان، هرگز قدرت آن را نداشت که با این جبهه و دسته‌بندی سنگین انگلیس در بانک جهانی مقابله کند.

در چنین شرایطی بود که بلک و گارنر، هر دو به این نتیجه رسیدند که به‌جای آنکه بی‌طرف باشند، طرف انگلیس را بگیرند، چنین بود که وقتی بانک جهانی خواست ریبر را به‌عنوان مشاور نفتی استخدام کند، بلک موضوع را با سر راجر مکینز در وزارت‌خارجه بریتانیا در میان گذاشت و پرسید آیا این انتصاب از ‌نظر طرف انگلیسی قابل قبول است؟ و تنها وقتی که انگلیسی‌ها با آن موافقت کردند ریبر توانست به استخدام بانک درآید. گرچه مصدق خبر نداشت در واشنگتن و لندن محرمانه چه می‌گذرد، با وجود این، نسبت به کل جریان مظنون شد. او به یک نماینده مجلس ایران گفت «انگلیسی‌ها به بانک جهانی فشار می‌آورند تا امتیازی را با شکل و هیاتی تازه به نفع AOC به‌دست آورند، اما من چنین امتیازی به آنها نخواهم داد.» انگلیسی‌ها نگران آن بودند ایالات‌متحده فشار آورد تا بانک‌جهانی پیشنهادهای خود را تغییر دهد.

برای جلوگیری از این موضوع از پل نیتز دعوت شد به لندن برود و در این‌باره یک سلسله مذاکرات انجام دهد. به نیتز و‌ هارولد لیندر معاون وزارت‌خارجه آمریکا گفته شد، بهتر است پیشنهادهای بانک‌جهانی به همین صورت، دست نخورده باقی بماند و نباید کاری کرد که مصدق فکر کند اگر آنها را رد کند، پیشنهادهای جالب توجه‌تری به او خواهد شد. انگلیسی‌ها وانمود می‌کردند که به‌طور جدی و مثبت کوشش می‌کنند راه‌حل رضایت‌بخشی برای مساله نفت به‌دست آورند، اما این کار با مصدق عملی نیست و از نخست‌وزیر ایران تصویر شخصیتی ضدغربی ترسیم می‌کردند که سیاست‌های او بالاخره به تسلط کمونیسم در ایران منجر خواهد شد.

- به نقل از مقاله‌ای به قلم دکتر رضا رئیسی