هرمز در دوره قاجار

از سمت هندوستان در دهنه خلیج‌فارس دماغه موسوم به راس مسندم واقع است که دو کوه مرتفع است و در روبه‌روی این دو کوه در سمت ایران در یک فرسنگی در وسط دریا جزیره هرمز واقع شده و چند کوه دارد که معدن نمک است و نمک آنجا را به خارج می‌برند. در شهر هرمز زمانی چهل هزار جمعیت زندگی می‌کرد و تجار از جمیع ممالک دنیا در آنجا جمع شده بودند و اکنون جزیره هرمز مخروبه است و از خرابه‌های شهر که هنوز باقی است معلوم می‌شود که شهر هرمز چقدر معظم بوده است. روبه‌روی جزیره هرمز دهنه رودخانه میناب واقع است. در این رودخانه در فصل بهار کشتی کوچک ممکن است دو فرسنگ برود. در آنجا شهر شاه بندر در کنار رودخانه بنا شده است. در نیم فرسنگی شهر قلعه مربع محکمی ساخته‌اند که پرتغالی‌ها چند عراده توپ در آن‌جا گذارده بودند. در حوالی شهر شاه بندر اراضی مزروعه حاجی‌آباد واقع است که باغات و اشجار مثمره زیاد دارد و گله و رمه نیز در آنجا بسیار است. در چند فرسنگی دهنه رودخانه میناب شهر گمبرون (بندرعباس) واقع شده و بعد از اینکه جزیره هرمز مخروبه شد، بندرعباس معتبر شد.

منبع: کلمنت مارکام، تاریخ ایران در دوره قاجار، ترجمه میرزا رحیم فرزانه، نشر فرهنگ ایران، ۱۳۶۷.