نگاهی به کتاب تاریخ پولی ایران از صفویه تا قاجار
پول از دست مردم تا سیاست دولت
به این ترتیب در هر دوره‌ای که اقتصاد ایران در وضعیت بهتری برای داد و ستد قرار داشت، یعنی حکومت مرکزی آن‌قدر قدرتمند بود که می‌توانست از تجارت حمایت کند و به ضرب سکه‌های مرغوب بپردازد، پول اهمیت بیشتری پیدا می‌کرد. این امر منجر به رقابت میان پول‌های مختلف می‌شد و جریان تجارت را با پیچیدگی‌های مختلفی روبه‌رو می‌کرد. یکی از مهم‌ترین دوران‌هایی که به سبب ثبات حاکم بر آن پول اهمیت پیدا می‌کند، دوره صفویه است. اهمیت این دوره تنها معطوف به شرایط داخلی نیست بلکه در صحنه بین‌المللی نیز تحولات قابل ملاحظه‌ای اتفاق افتاد و حضور کشورهای استعمارگر در مناطق مختلف دنیا وضعیت تجارت را دگرگون کرد و دوران بعدی به شکلی قابل ملاحظه تحت تاثیر تحولات مربوط به این عصر قرار گرفت.
در رابطه با تاریخ پول و سکه در ایران به جهت اهمیتی که از منظر مطالعات اقتصادی در تاریخ داشته است، چند کتاب منتشر شده که عمدتا ناظر بر مجموعه‌ای از اطلاعاتی در رابطه با معرفی و توصیف ظاهری سکه‌ها است و به عبارتی آگاهی خام و عمومی در این رابطه را شامل می‌شود. به این ترتیب جای یک پژوهش تاریخی پیرامون نقش، چگونگی عمل و تاثیرگذاری پول بر اقتصاد ملی، زندگی مردم، سیاست و حکومت، مناسبات خارجی و مانند آن در مجموعه مطالعات مربوط به تاریخ پولی ایران بسیار خالی بود. رودی مته، ویلم فلور و پاتریک کلاوسون پژوهشی را در این رابطه به ثمر رسانده‌اند. این اثر معطوف به یک محدوده تاریخی خاص از صفویه تا قاجاریه است که به میزان زیادی از الگوی پیش گفته در پر کردن خلأ پژوهشی موجود در زمینه تاریخ پول تبعیت می‌کند. این کتاب با گذر از توصیفات فنی و ظاهری پیرامون پول به بررسی اقتصاد پولی، سیاست پولی و عرصه‌هایی کاملا نو از سرگذشت پول در ایران پرداخته است.
درباره نویسندگان
نویسندگان این اثر هر سه پژوهش‌هایی را در رابطه با ایران داشته‌اند. به‌ویژه دوره تاریخی که در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته است، پیش‌تر نیز آثاری را منتشر کرده‌اند. ماهیت فعالیت‌ها و مطالعات بین رشته‌ای نویسندگان موجب شده است تا اثر به یک پژوهش میان رشته‌ای در باب تاریخ اقتصادی ایران و موضوع قابل توجه در این تاریخ یعنی «مساله پول» مبدل شود. دکتر رودی مته، ایرانشناس هلندی و شاگرد پروفسور نیکی کدی است. وی سال‌ها بر روی صفویه مطالعه و پژوهش کرده و برخی از آثارش از جمله «ایران در بحران زوال صفویه و سقوط اصفهان» به فارسی نیز ترجمه شده است. مته درحال حاضر استاد کرسی روش در حوزه مطالعات ایرانی در کالج پارک دانشگاه مریلند است. ویلم فلور نویسنده دوم کتاب، عمده مطالعات خود را در زمینه اقتصاد انجام داده است.
وی به برای دسترسی به آرشیوهای کمپانی هند شرقی هلند، توانست اطلاعات بسیاری را در رابطه با ایران جمع‌آوری کند و به تدریج ایران به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین موضوعات پژوهشی او قرار گرفت تا آنجا که امروزه بیشتر به‌عنوان ایرانشناس شناخته می‌شود. فلور بخش عمده مطالعات خود را به دوره قاجاریه اختصاص داده است. نویسنده دیگری که در به ثمر رسیدن این کتاب نقش داشته، پاتریک کلاوسون است. وی در میان نویسندگان کتاب کمتر سابقه مطالعات تاریخی داشته است. او اقتصاددان و پژوهشگر امور خاورمیانه است و تمرکز مطالعاتی او بیشتر حول اقتصاد در خاورمیانه بوده است.
ساختار اثر
کتاب در قالب سه بخش تنظیم شده و تلاش دارد به واکاوی مسائل و پرسش‌هایی که در باب اقتصاد ایران مطرح است در پیوند با دولت و سیاست‌های آن بپردازد؛ بنابراین به ترتیب زمانی تنظیم شده است. در پیشگفتار این اثر مروری بر نظام پولی ایران در دوره پیشامدرن شده است و ویژگی‌ها و مشخصه‌های ماندگار آن مورد ارزیابی قرار گرفته است. بخش نخست اثر به دوران صفویه می‌پردازد. بخش دوم دوره‌ای نسبتا مغفول مانده از زمان صفویه تا قاجار که عصر سلطنت نادر شاه و دوران زندیه را شامل می‌شود، مورد بررسی قرار می‌دهد و بخش آخر کتاب در برگیرنده دوران قاجاریه است. در هر فصل با پرداختن به پول در دسترس و چگونگی گردش آن، نظام شبه سه فلزی، شامل طلا، نقره و مس، شرایط متغیر ضرب سکه در کشور و شرایط پولی خاص یک دوره مشخص را مورد توجه قرار می‌دهد. همچنین هر فصل نقش دولت در مدیریت پول از راه ضرب سکه و دستکاری در سکه، چه با کاهش معیارهای وزنی و چه از راه کاهش اعتبار (پایین آوردن عیار فلز سکه‌ها) در جهت کسب سود را مورد توجه قرار می‌دهد.
کتاب اگرچه با تمرکز بر ایران نوشته شده ولی این کشور را یک واحد فرو رفته در خود در نظر نگرفته است، بلکه به‌عنوان بخشی از یک ساختار اقتصادی گسترده‌تر، منطقه‌ای، فرا منطقه‌ای و حتی جهانی به آن نظر دارد. ایران چون کشوری بدون معادن بزرگ طلا و نقره بود، در برخی مقاطع با کمبود شدید پول نقد گرفتار بود. به این ترتیب ایران تا کشف نفت در قرن بیستم برای تامین فلز قیمتی خود به دنیای خارج وابسته بود. همچنین از آنجا که در ایران توازن تجاری وجود نداشت، بخش زیادی از شمش‌های طلا از راه بنادر خلیج فارس از کشور خارج می‌شد. کتاب توجه ویژه‌ای به کوشش‌های دولتی برای جلوگیری یا دست‌کم محدود کردن جریان شمش از راه اعمال ممنوعیت و وضع مالیات دارد و می‌کوشد ضمن بازخوانی این تلاش‌ها نشان دهد که تاثیر این تلاش‌ها بر اقتصاد در دوران مختلف تاریخ ایران به چه صورت بوده است.
ارسال نظر