کرمانشاه، زلزله در آثار باستانی

تاق گرا- سرپل ذهاب

شهرستان قصرشیرین دارای ۹۷ اثر تاریخی از ادوار مختلف است که ۳۰ مورد آنها به ثبت ملی رسیده و مابقی شناسایی شده‌اند. استان کرمانشاه همچون دیگر نقاط کشور کهنسال ایران آثاری از روزگار مجد و عظمت دوران باستان را در سینه کوه‌ها و پهن‌دشت‌های خود نگه داشته است. برخلاف سایر نقاط ایران که به‌صورت مقطعی مورد سکونت قرار گرفته‌اند، این استان بدون وقفه در ادوار مختلف تاریخ مورد سکونت قرار گرفته است، شواهد و مدارک باستان‌شناختی نشان می‌دهد این منطقه از اولین زیستگاه‌های انسان به شمار می‌رفته و یکی از مراکز مهم جمعیتی در زاگرس‌میانی محسوب می‌شده است. تمامی مراحل و ادوار زندگی انسان از عصر حجر تا دوره‌های تمدنی پیش از تاریخ و سپس تا تشکیل حکومت‌های بزرگ سیر تطور خویش را در این محدوده طی کرد‌ه‌اند. به‌طوری که غار شکارچیان بیستون نکات جالبی را درباره سابقه زندگی بشری در دوران پارینه‌سنگی در ایران روشن می‌سازد. پس از این دوره در حدود هزار سال پیش به علت گرم شدن هوا انسان غار را ترک کرده و رو به یکجانشینی می‌آورد که این حرکت موجب زراعت و دامپروری و براثر آن روستانشینی می‌شود که بدون‌شک نخستین روستاها در این استان شکل گرفته که از جمله آنها می‌توان به گنج‌دره هرسین، گاکیه و تپه‌سراب اشاره کرد.

انسان‌های پیش از تاریخ گنج‌دره جزو نخستین انسان‌هایی هستند که در ایران سفالگری را اختراع کرده و رو به فعالیت‌های صنعتی آوردند. در هزاره چهارم پیش از میلاد استان کرمانشاه یکی از مراکز مهم تجاری و بازرگانی بوده و بازرگانان آن با بازرگانان شوشی و بین‌النهرینی به داد و ستد و مبادله کالا مبادرت می‌ورزیدند. حضور بازارهایی در گودین کنگاور و چغاگاوانه اسلام‌آباد از آن دوره شاهدی بر این مدعا است. به استناد کتیبه‌های بابلی و آشوری، ساکنان زاگرس اقوام لولوبی و گوتی بودند. این مردمان سختکوش و شجاع به منظور حفاظت از این خطه مرتب با بین‌النهرینی‌ها در جنگ و ستیز بودند که در این امر به پیروزی‌های چشمگیری نیز نائل شدند و از آن پس دره‌های زاگرس قرن‌ها مرکز تمدن و حکومت‌های ایرانی و بین‌النهرینی بوده که سرانجام عنصر ایرانی تمدن خود را بر این سامان غالب ساخت. حضور نقش برجسته‌های‌ این اقوام در سرپل ذهاب که یکی از قدیمی‌ترین نقش برجسته‌های خاورمیانه محسوب می‌شود، بیانگر این موضوع است.

دیار کرمانشاه به‌واسطه همجواری با دولت آشور، پیوسته در معرض تهاجم دولت مقتدر آشوری بود و شاهانی چون تیکلات پلیسر و شلمانصر سوم، بارها به محدوده کرمانشاه لشکرکشی کردند. در کتیبه‌های به‌جا مانده از آشوریان از سرزمین‌های پارسوا، زکروتی، مادی‌ها و سرزمین نیشانی نام برده شده است، نیشانی سرزمینی است که به اطراف کرمانشاه و ماهیدشت کنونی اطلاق می‌شد و به واسطه مراتع معروف خود برای پرورش و نگهداری اسب شهره بود. در سالنامه‌های آشوری از شهری به نام الی‌پی نام برده شده که مورخان آن را بین کرمانشاه و همدان تشخیص داده‌اند و برخی دیگر از مورخان آن را در محل فعلی کرمانشاه معرفی کرده‌اند. با شکل‌گیری حکومت‌ها، این خطه نیز یکی از مراکز مادی محسوب می‌شده است که از این دوره یادمان‌هایی باارزش چون دژ گودین در کنگاور برجای مانده است. در این دوره کرمانشاه یکی از شاهراه‌های حیاتی ایران بوده و جاده اکباتان به بابل از این استان عبور می‌کرده است.

در دوره هخامنشی با عبور جاده شاهی که یک رشته آن اکباتان را به بابل وصل می‌کرد، بر رونق و آبادانی این منطقه افزوده شد. پس از انقراض هخامنشیان، در دوره سلوکی مناطقی از کرمانشاه چون بیستون و دینور محل حضور کلونی‌های یونانی بوده ولی دیری نپایید که اشکانیان آنان را شکست داده و در این منطقه حضور پیدا کردند. نقش برجسته‌های اشکانی در بیستون بیانگر این موضوع است. در این دوره بیستون یکی از مراکز مهم دوره اشکانی محسوب می‌شده است. استان کرمانشاه در دوره ساسانی بیش از هر دوره دیگری از اعتبار و رونق برخوردار بوده است. این منطقه همواره مورد توجه شهریاران ساسانی بوده و به علت نزدیکی با تیسفون پایتخت آنها، ایام تابستان را در قصرهای ییلاقی آنجا می‌گذرانده‌اند. ابودلف، سفرنامه مشهورش را در سال ۳۴۱ ه.ق نوشته است. یعنی چند دهه پیش از زلزله ویرانگری که شهر«عظیم و شکوهمند» حلوان را با خاک یکسان کرده است. ابودلف از «ذهاب» تا «مرج‌القلعه» یعنی مجموعه قلعه یزدگرد را «حلوان» نامیده است. مورخانی مانند ابن‌حوقل، مقدسی و اصطخری از حلوان به‌عنوان شهری متمدن نام برده‌اند. در دوران معاصر نیز فئودور مینورسکی و ایگور دیاکونوف بر وجود این شهر تاریخی تاکید کرده‌اند.

ابودلف می‌نویسد:

«در حلوان آثاری شبیه به بناهای قصرشیرین موجود است. از آنجا به طاق‌حجام(تاق‌گرا)، و آن تاقی سنگی است بر سر راه، واقع در تنگه‌ای میان دو کوه، دارای سقف بلند و شگفت‌آور است. از آنجا به مازورستان که محلی است و ایوان عظیمی دارد، و از آنجا به «مرج‌القلعه» و آن مرغزار وسیعی است که در آن آثار شگفت‌انگیز و قلعه‌ای از زمان عاد وجود دارد.... مانند انار حلوان را در هیچ شهری ندیده‌ام...»