تشکیل نیروی چهارم میدان توپخانه،دوره قاجار

حمید سهیلی

دوم ماه رجب سال ۹۲۰ هجری قمری (اوت ۱۵۱۴م)، سپاهیان ایران به فرماندهی شاه اسماعیل اول صفوی در دشت چالدران از سپاهیان سلطان سلیم عثمانی شکست خوردند. علت شکست، فزونی سپاهیان عثمانی و در اختیار داشتن ۳۰۰ عراده توپ بود که ایرانیان از داشتن این سلاح آتشین محروم بودند. پس از نبرد چالدران، در دوران سلطنت شاه‌عباس اول صفوی، با آمدن برادران شرلی انگلیسی به ایران، جهت توپ‎ریزی و ساختن توپ و آموزش قشون ایران با سلاح‎های آتشین و مدرن، مکان تازه‎ای به نام «توپخانه» به‌وجود آمد. در دوران حکومت زندیه، نخستین «میدان توپخانه» ایران در جنوب ارک کریمخان در شیراز شکل گرفت. در این میدان،که به سبزه‎میدان نیز معروف است، ارک و بنای حکومتی در فاصله‎ای نزدیک به میدان و دو نیروی بازار و مذهب (مسجد وکیل) به فاصله‎ای دورتر از فضای میدان قرار گرفته‎اند.

در عصر قاجار و حکومت آقامحمدخان که تهران به پایتختی انتخاب شد، در جنوب ارک حکومتی یا کاخ گلستان، «میدان توپخانه قدیم» در محل میدان ارک و سبزه‎میدان امروز ساخته شد که برج محمدخانی و توپ مروارید از شاخص‎های آن دورانند. در پیرامون میدان توپخانه قدیم، بنای حکومتی ارک در شمال میدان، بازار در جنوب و مسجد سلطانی به فاصله‎ای دورتر، در جنوب شرقی میدان‎ قرار داشتند. در دوران سلطنت فتحعلی‎شاه، ژنرال گاردان فرانسوی برای آموزش نظامی قشون ایران با سلاح‎های مدرن به ایران آمد. در زمان حکومت ناصرالدین شاه «میدان توپخانه جدید» در شمال شرقی ارک حکومتی تهران (بالاتر از شمال شرقی کاخ گلستان امروز) ساخته شد. در این میدان، شاهد تغییر عناصر نمادین و الگویی بومی و سنتی میدان‎های حکومتی ایران هستیم که در آن بازار سنتی به بانک تبدیل می‎شود و دو بنای حکومتی «بلدیه» در شمال و «تلگرافخانه» در جنوب میدان ساخته می‎شوند.

در این میدان از عنصر مذهب، دیگر نشانی نیست. در دوران پهلوی اول، «میدان توپخانه» تهران جای خود را به «میدان مشق» می‎دهد. در فضای پیرامون میدان مشق، بناهای متعدد حکومتی نظیر قورخانه، کاخ شهربانی، پست‎خانه، شرکت نفت ایران و انگلیس و به فاصله‎ای بانک ملی ایران ساخته می‎شود و در ادامه، «میدان مشق» جای خود را به پادگان‎های نظامی داخل شهر می‎دهد که مکانی برای نگهداری توپ‎ها هستند. نظیر: سلطنت‎آباد، عشرت‎آباد، جمشیدیه و باغشاه و سرانجام پادگان‎ها، در مسیر یک نقل‌وانتقال و جابه‎جایی تاریخی، به بیرون شهر منتقل و به تدریج جای خود را به مراکز فرهنگی، هنری که جایگزین پادگان‎ها و توپخانه‎ها شده‎اند، می‎دهند. نظیر موزه هنرهای معاصر و موزه فرش و پارک لاله که در جای میدان جلالیه یا اسب دوانی احداث می‎شوند و باغ موزه قصر که جایگزین زندان قصر می‌شود. در مسیر حرکت تاریخی میدان‎های حکومتی و توپخانه‎ها به نکات زیر باید توجه داشت:

۱- تا پیش از آمدن توپ و شکل‎گیری مکانی به نام توپخانه در ایران، میدان‎های حکومتی در پایتخت‎ها و مراکز مهم‎، از طرحی الگویی و سنتی برخوردار بودند که در آن سه نیروی قدرتمند زندگی اجتماعی یعنی بازار، حکومت و مذهب در قالب بناهایی باشکوه و یادمانی در پیرامون میدان ساخته می‎شدند که نمونه‎های آن از دوران هخامنشیان تا عصر صفویه برجا مانده است. شاخص‎ترین این میدان‎ها، میدان نقش‎جهان اصفهان است. ساخته شده در زمان سلطنت شاه عباس اول صفوی و در محل باغ نقش‎جهان اصفهان. در پیرامون این میدان که از برجسته‎ترین آثار معماری و شهرسازی ایران و جهان است سه نیروی مهم زندگی اجتماعی یعنی بازار (سر در قیصریه)، حکومت (کاخ عالی‎قاپو) و مذهب (مسجد امام و مسجد شیخ لطف‎الله)، طرحی الگویی و نمادین از شکل‎گیری میدان‎های حکومتی را به یادگار، برجا گذاشته‎اند. میدان نقش‎جهان اصفهان، آخرین نمونه‎ میدان‎های حکومتی ایران با طرح بومی و سنتی و نمادین است و پس از آن، در دوره‎های بعد و با شکل‎گیری توپخانه‎ها، این طرح الگویی و تاریخی آرام آرام دگرگون و سرانجام به دست فراموشی سپرده می‎شود.

۲- در کنار سه نیروی مهم زندگی اجتماعی یعنی بازار، حکومت و مذهب که بر گرد یک فضای بزرگ شهری به نام میدان حکومتی شکل می‎گیرند، نیروی چهارمی به تدریج و آرام آرام بر کناره میدان ظاهر می‎شود که نیروی علم و دانش است. این نیرو، در قدیم‎ترین نمونه میدان‎های حکومتی دوران اسلامی ایران، بر کناره میدان ریگستان بخارای عصر سامانی سده چهارم هجری، در قالب مدرسه و مسجد میرعرب ظاهر می‎شود و در ادامه در سده نهم تا یازدهم هجری در قالب مدرسه الغ‎بیک و مدرسه شیردار و مدرسه طلا‎کاری در پیرامون میدان ریگستان سمرقند و در سده دهم هجری در قالب مدرسه اکبریه در ضلع شمال میدان صاحب‌آباد تبریز و در سده یازدهم هجری به صورت مسجد و مدرس شیخ لطف‎الله بر کناره شرقی میدان نقش‎جهان و در سده دوازدهم هجری به صورت بنای دیوانخانه، نزدیک به میدان توپخانه شیراز عصر زندیه و در سده سیزدهم هجری به صورت مدرسه دارالفنون و عمارت تلگرافخانه در جنوب میدان توپخانه تهران عصر قاجار و در دهه دوم ۱۳۰۰ شمسی در مغرب میدان مشق تهران به صورت موزه ایران باستان و در دهه‎ پنجاه هجری شمسی به صورت موزه هنرهای معاصر و موزه فرش در فضای میدان جلالیه یا اسب دوانی تهران و در دهه‎ ۷۰ هجری شمسی به صورت خانه هنرمندان ایران در فضای پادگانی از اوایل عصر پهلوی و در اوایل دهه ۹۰ هجری شمسی باغ موزه قصر در فضای زندان قصر در تهران ساخته می‎شود و این دگرگونی و تغییر کاربری تا به امروز، ادامه دارد.

منبع: انسان‌شناسی و فرهنگ