سایه ترس بر سر امنیت غذایی
در این شرایط، عوامل دیگر به‌ویژه رشد نرخ تورم در داخل و افزایش نرخ‌های بهره در اقتصادهای توسعه‌یافته، بهبود شرایط را برای اقتصادهای فقیر و در حال توسعه دشوار کرده است. تحولات در بازار جهانی مواد خام در ماههای اخیر که عموما حاصل همه‌گیری کرونا و جنگ در اوکراین بوده، سبب کاهش دسترسی به سوخت و مواد غذایی و کمبود این کالاها و در نتیجه، رشد قیمت‌ها شده است. کاهش درآمد واقعی شهروندان، شدت یافتن عدم‌امنیت غذایی و فراگیرتر شدن فقر در اقتصادهای فقیر و در حال توسعه، از نتایج افزایش قیمت‌هاست. افزایش قیمت جهانی مواد غذایی به بالاترین سطوح به رشد سریع نرخ تورم در اقتصادهای یادشده کمک کرده است. چند روند در اقتصادهای فقیر و در حال توسعه مشاهده می‌شود که سبب نگرانی است. در ادامه به این روندها اشاره می‌کنیم.
نخستین مورد این است که فقدان امنیت غذایی بر میزان فلاکت مردم می‌افزاید. در اقتصادهای با درآمد پایین، ۴۵درصد هزینه خانوار صرف خوراک می‌شود و نقش نان در سبد غذایی خانواده‌ها بسیار بالاست. تمامی کشورهای یادشده برای تامین نیاز خود به محصولات کشاورزی و مواد غذایی باید از خارج این مواد را تامین کنند. نکته مهم این است که وابستگی اقتصادهای کم‌درآمد به گندم صادراتی از روسیه و اوکراین، بسیار بیشتر از وابستگی اقتصادهای در حال توسعه و نوظهور به گندم صادراتی این دو کشور است. به همین دلیل، اختلال در واردات گندم از روسیه و اوکراین و افزایش قیمت مواد غذایی، سبب گسترده‌تر شدن فقر در اقتصادهای با درآمد کم و کاهش نرخ رشد اقتصادی شده است. حتی قبل از تحولات ماههای اخیر، بخش‌هایی از جمعیت این کشورها از کمبود مواد غذایی و فقر رنج می‌بردند و به دلیل تحولات اخیر بر شدت این رنج و گستردگی آن افزوده شده است.
در واقع، ناامنی غذایی شدت پیدا کرده است. رشد اندک اقتصاد و کمبود منابع مالی سبب شده است تا دولت‌ها برای کمک به مردم، توانایی لازم را نداشته باشند. افزایش قیمت مواد غذایی و سوخت بر مردم فشار وارد کرده است؛ اما دولت‌ها قادر نیستند برای کمک به مردم و کاهش این فشارها اقدامی انجام دهند. حتی در کشورهای کم‌درآمد که به گندم صادراتی روسیه و اوکراین وابسته نیستند، بخش بزرگی از جمعیت توانایی مالی خرید مواد غذایی کافی را ندارند. شکی وجود ندارد که سوءتغذیه و گرسنگی، اثرات منفی بلندمدتی بر سلامت مردم و اقتصاد خواهد داشت و این یعنی اثرات رشد نرخ تورم بر بخش مواد غذایی به‌زودی از میان نخواهد رفت. اقتصادهای با درآمد پایین، همواره با چالشهای گوناگونی از جمله فقر گسترده، عدم‌امنیت اجتماعی و ابهام درباره آینده مواجه بودهاند.
طی دو سال اخیر، همه‌گیری کرونا و اخیرا جنگ روسیه علیه اوکراین بر شدت این چالش‌ها افزوده است. به همین دلیل در گزارش جدید بانک جهانی با عنوان «چشم‌انداز اقتصاد جهان»، رقم پیش‌بینی‌شده این نهاد برای رشد اقتصادی کشورهای با درآمد پایین، کمتر از رقم پیش‌بینی‌شده در گزارش قبلی است. انتظار می‌رود در سال‌جاری میلادی، رشد درآمد سرانه در این اقتصادها تنها ۳/ ۱درصد باشد، در حالی که در اقتصادهای با درآمد متوسط و بالا این رقم به ترتیب ۳/ ۲درصد و ۴/ ۲درصد خواهد بود. در آن دسته از اقتصادهای با درآمد پایین که صادرکننده مواد خام هستند، افزایش قیمت این مواد در بازارهای جهانی تنها تا اندازه‌ای اثرات منفی افزایش قیمت موادغذایی و سوخت را جبران خواهد کرد.
در این کشورها افزایش هزینه زندگی از اثرات مثبت رشد درآمد صادرات میکاهد. نکته دیگر این است که افزایش قیمت نفت، رشد اقتصادهای با درآمد پایین را که صادرکننده این ماده خام هستند به میزان قابل ملاحظه بالا نمی‌برد؛ زیرا در اغلب موارد، میادین نفتی در این اقتصادها پیر هستند، به دلیل همه‌گیری کرونا عملیات‌های نگهداری از این میادین به تعویق افتاده و سرمایه‌گذاری‌‌‌های کافی برای حفظ توان تولید و صادرات نفت انجام نشده است؛ در نتیجه نباید تصور کرد که رشد قیمت نفت کاملا به سود اقتصادهای یادشده بوده و اثرات منفی رشد نرخ تورم در جهان را برای آنها خنثی می‌کند.
از سوی دیگر در این اقتصادها، تولید محصولات کشاورزی نیز پایین است. در تعدادی از اقتصادهای یادشده، خشکسالی رخ‌داده و نیز افزایش قیمت‌ها سبب می‌شود تا برخی کشاورزان نتوانند برای فصل زراعی جدید به اندازه کافی بذر خریداری کنند؛ این امر یعنی تولید محصولات کشاورزی کمتر خواهد شد و برای دام‌ها به اندازه کافی موادغذایی وجود نخواهد داشت. همچنین، جنگ اوکراین عرضه کود را دچار اختلال کرده است. دسترسی ناکافی به نهاده‌های کشاورزی از تولید محصولات کشاورزی در اقتصادهای کم‌درآمد میکاهد و سیستم غذایی این اقتصادها را بیشتر در برابر شوک‌ها آسیب‌پذیر می‌کند. اگر اختلال‌هایی که سبب مشکلات اقتصادی در اقتصادهای کم‌درآمد شده است، ادامه پیدا کند، افق این اقتصادها نگران‌کننده‌تر خواهد شد.
با توجه به اینکه اکثر اقتصادهای با درآمد پایین به واردات گندم وابسته هستند، اختلال‌های بلندمدت در تجارت جهانی غلات به امنیت غذایی این اقتصادها لطمه وارد می‌کند و سیستم‌های غذایی آنها را در معرض شوک و آسیب‌پذیری قرار می‌دهد. افزایش بیش از پیش قیمت نهاده‌های کشاورزی، از جمله سوخت، بذر و کود بر فشارهای تورمی در حوزه مواد غذایی و محصولات کشاورزی خواهد افزود. در آن دسته از اقتصادهای با درآمد پایین که تغییرات آب و هوایی از پیش بهره‌‌‌وری را پایین آورده و فقر فراگیر است، اثرات تحولات یادشده شدیدتر خواهد بود. تحلیلگران به جنبه دیگر تحولات اخیر اشاره کرده‌اند و آن، تاثیر نرخ بالای تورم و فشارهای گوناگون بر ناآرامی‌‌‌های اجتماعی است.
هرچه شرایط زندگی سخت‌تر شود، احتمال بروز ناآرامی‌ها بیشتر می‌شود و در آن دسته از اقتصادهای کم‌درآمد که از پیش میزان خشونت بالا بوده است، جامعه بیشتر در معرض ناآرامی قرار دارد. در نهایت باید به این واقعیت اشاره کرد که افزایش ریسک‌ها در اقتصادهای یادشده، سبب می‌شود استقراض برای آنها دشوارتر شود و در واقع، هزینه استقراض افزایش می‌یابد. حال این سوال مطرح است که برای مقابله با عوامل منفی یادشده چه اقداماتی باید انجام شود؟ اقتصادهای با درآمد پایین، از پیش به علل گوناگون، از جمله همه‌گیری کرونا و نرخ بالای تورم، با چالشهای مختلفی مواجه بودهاند و افق آنها نگران‌کننده است. لازمه سامان‌دادن به این شرایط، همکاری بین‌المللی است. ضروری است دسترسی به موادغذایی با سرعت افزایش یابد.
جامعه جهانی باید کمک‌های مالی به سیستم‌های غذایی در این کشورها را بیشتر کند. به‌ویژه ضروری است برای بهبود وضعیت کشاورزی در این کشورها اقدامات موثری انجام شود. اقتصادهای با درآمد پایین همچنین با مشکل بدهی مواجه هستند. حتی قبل از حمله روسیه به اوکراین، حدود ۶۰درصد از این اقتصادها در بازپرداخت بدهی‌‌‌های خود با مشکل مواجه بودند. به‌منظور جلوگیری از تبدیل شدن مشکل کنونی به بحران مالی به همکاری‌های بین‌المللی نیاز است. موضوع بعدی این است که جامعه جهانی باید نرخ واکسیناسیون جمعیت را در این کشورها بالا ببرد. در حال حاضر این نرخ بسیار پایین است. در نهایت ضروری است که برنامه‌های موثری برای مبارزه با تغییرات آب و هوایی اجرا شود. حوادث طبیعی اخیر نشان می‌دهد که تغییرات اقلیمی به اقتصاد جهان، به‌ویژه کشورهای فقیر لطمات بزرگی وارد می‌کند. ضروری است برای مبارزه با تغییرات اقلیمی و کمک به اقتصادهای کم‌درآمد، سرمایه‌گذاری کافی انجام شد.
