اگر «بازار» به‌درستی تعریف شود، دیگر نمی‌توان یک پلتفرم خلاق را انحصارگر نامید
اسنپ‌فود که با گسترش بازار آنلاین غذا و ایجاد فرصت برای کسب‌وکارهای سنتی، به یکی از مهم‌ترین بازیگران اقتصاد دیجیتال ایران تبدیل شده، اکنون در معرض اتهام انحصار قرار گرفته‌است؛ اتهامی که نه‌تنها می‌تواند مسیر این پلتفرم را تحت تاثیر قرار دهد، بلکه پیامدهای گسترده‌ای برای فضای نوآوری و سرمایه‌گذاری در اکوسیستم استارت‌آپی کشور به همراه دارد.
به گزارش دنیای اقتصاد، با گسترش فعالیت پلتفرم‌های دیجیتال در حوزه سفارش غذا، موضوع انحصار و رقابت به یکی از مسائل مهم میان فعالان اقتصادی و نهادهای تنظیم‌گر بدل شده‌است. میزگرد «انحصار، رقابت و تنظیم‌گری در بازار آزاد» با حضور «جعفر خیرخواهان»، مترجم و پژوهشگر اقتصادی و «علیرضا شکوهیان»، پژوهشگر حقوق اقتصادی و به میزبانی «امیرحسین خالقی»، پژوهشگر اقتصاد سیاسی در اکوایران برگزار شد تا از بُعد سیاسی و همچنین حقوقی به موضوع انحصار در بازار ایران پرداخته شود.
شکوهیان با طرح این پرسش که در پرونده اسنپ‌فود آیا اساسا موقعیت انحصاری ایجاد شده‌است؟ گفت: بررسی تجربه شورای رقابت در پرونده‌های پیش، از جمله رسیدگی به شکایت چیلیوری علیه اسنپ‌فود، نشان می‌دهد که این شورا در ارزیابی انحصار، شاخص سهم بازار را معیار قرار داده و در آن پرونده، با توجه به سهم بیش از ۸۰ درصدی اسنپ‌فود در بازار سفارش آنلاین غذا، این شرکت را دارای موقعیت مسلط بر بازار تشخیص داد. این دیدگاه به نظر نمی‌رسد که تاکنون تغییر چشم‌گیری کرده باشد.
او در ادامه با اشاره به تعریف بازار بر مبنای قانون توضیح داد: مطابق بند یک ماده یک قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴، بازار شامل فضای حقیقی، جغرافیایی یا مجازی است که در آن خریدار و فروشنده کالاها و خدمات مشابه یا جانشین نزدیک مبادله می‌کنند. در این چهارچوب، بازار عرضه آنلاین غذا بخشی از نیازهای مصرف‌کنندگان است که از طریق پلتفرم‌های اینترنتی برآورده می‌شود. این بازار تنها محدود به فضای آنلاین نیست و باید در دایره بزرگ‌تری از نیازهای مصرف‌کنندگان، شامل گزینه‌های آفلاین، بررسی شود.
شکوهیان معتقد است پلتفرم‌هایی که به‌عنوان نخستین بازیگران وارد یک حوزه می‌شوند، اغلب نقش موثری در گسترش بازار ایفا می‌کنند، در نتیجه بخشی از سهم بازار را نه از طریق حذف رقبا، بلکه از طریق ایجاد ظرفیت‌های جدید برای مصرف، به دست می‌آورند.
به گفته او، اسنپ‌فود با ورود به‌عنوان یکی از اولین بازیگران در حوزه عرضه آنلاین غذا، توانسته بازار را گسترش دهد و بخش قابل‌توجهی از آن را به خود اختصاص دهد. این موضوع ناشی از توانایی ایجاد شبکه‌ای قوی در زنجیره تامین و ارائه خدماتی است که ارزش افزوده برای کاربران ایجاد می‌کند. این موفقیت به‌ویژه در قالب سوپر اپلیکیشن‌ها، که از سال‌ها پیش پیش‌بینی می‌شد در کسب‌وکارهای دیجیتال موفق‌تر باشند، قابل‌توجه است.
شکوهیان همچنین با اشاره به چالش‌های نخست پلتفرم‌ها با کسب‌وکارهای سنتی بیان کرد: پلتفرم‌های پیشرو مانند اسنپ‌فود ابتدا با چالش‌هایی از سوی کسب‌وکارهای سنتی یا غیرآنلاین مواجه بودند، اما به‌تدریج این کسب‌وکارها به‌عنوان فرصتی برای رشد دیده شدند. اسنپ‌فود با طراحی محصولات مناسب، جلب اعتماد و برندسازی، توانسته بازار را گسترش دهد و کیک اقتصادی را بزرگ‌تر کند. کسب‌وکارهای سنتی اکنون با رویکردی مثبت‌تر به همکاری با پلتفرم‌های آنلاین نگاه می‌کنند و این همکاری‌ها بدون نیاز به سرمایه‌گذاری سنگین، فرصت‌های جدیدی برای آن‌ها ایجاد کرده‌است.
در ادامه شکوهیان در پاسخ به سوال خیرخواهان مبنی‌بر اینکه رفتار اسنپ‌فود در چه صورت انحصارگرایانه تلقی می‌شود، توضیح داد یکی از موارد مورد بحث در پرونده‌های مربوط به رفتار ضدرقابتی، نوع قراردادهایی است که پلتفرم‌ها با شرکای تجاری خود می‌بندند. در نمونه اسنپ‌فود، قراردادهایی منعقد شده که یا قالب عمومی دارند و خدمات پایه را ارائه می‌دهند، یا شامل مزایای اضافه‌ای هستند که بر اساس هزینه‌های تبلیغاتی ارزش‌گذاری می‌شوند. چنین داده‌هایی در سطح بین‌المللی نیز به‌عنوان دارایی‌های ارزشمند شناخته می‌شوند. از این منظر، دریافت ارزش متقابل برای اطلاعات و خدمات افزوده، لزوما به‌معنای تحمیل شرایط غیرمنصفانه تلقی نمی‌شود.
به گفته او، یکی دیگر از مباحث مطرح‌شده، موضوع مطالبه خسارت یا پرداخت وجه در صورت ترک همکاری است. در اینجا مفهوم خسارت نه به‌معنای مجازات برای ورود به بازار رقبا، بلکه به‌عنوان جبران هزینه‌هایی است که از سوی پلتفرم برای رشد و آموزش آن شریک صورت گرفته‌است. این موضوع شبیه به سرمایه‌گذاری در نیروی کار یا شریک تجاری است که پس از کسب دانش و شهرت حاصل از همکاری، تصمیم به خروج می‌گیرد. بنابراین مطالبه وجه در چنین شرایطی، از منظر اقتصادی، به‌عنوان تضمین بازگشت بخشی از سرمایه‌گذاری تفسیر می‌شود.
شکوهیان تاکید کرد که برخورد نهادهای تنظیم‌گر با پلتفرم‌های مسلط، اگر بدون تبیین دقیق شاخص‌ها و معیارهای رفتاری صورت گیرد، می‌تواند تاثیر منفی بر اکوسیستم سرمایه‌گذاری در اقتصاد دیجیتال داشته باشد. این موضوع ممکن است برای سایر کارآفرینان و فعالان بازار نیز پیامدهایی بازدارنده ایجاد کند. سرمایه‌گذاران بالقوه‌ای که در پی توسعه بازار یا ورود به رقابت هستند، در صورت مشاهده رویه‌های مبهم یا محدودکننده، ممکن است از ورود به این فضا منصرف شوند.
در نتیجه، برخورد با پدیده‌هایی مانند اسنپ‌فود باید با دقت و تفکیک میان رفتارهای مبتنی بر سوءاستفاده از موقعیت مسلط و بهره‌برداری مشروع از مزیت‌های رقابتی همراه باشد. هرگونه ارزیابی باید مبتنی بر تحلیل دقیق داده‌ها، قراردادها و اثرات واقعی بر مصرف‌کننده و رقبا انجام گیرد تا نه‌تنها عدالت رقابتی حفظ شود، بلکه فضای کسب‌وکار نیز در مسیر توسعه پایدار باقی بماند.
