معدن گنج
ایران در فلزات غیرآهنی چه جایگاهی دارد؟
با تاکید بر اهمیت ذخایر معدنی ایران، بد نیست بدانیم این کشور ذخیره‌گاه بسیاری از فلزات غیرآهنی نیز هست. اما فلزات غیرآهنی چیست؟ فلزات غیرآهنی به فلزاتی گفته می‌شود که حاوی آهن به عنوان ماده اصلی یا فلز پایه نیستند. فلزات غیرآهنی به دلیل ساخت (مانند نورد، آهنگری، ریخته‌گری، جوشکاری و ماشین‌کاری)، هدایت الکتریکی و حرارتی، مقاومت در برابر خوردگی، وزن سبک و... کاربردهای صنعتی دارند. با این حال، در دماهای بالا، استحکام آنها کاهش می‌یابد و انقباض بیشتر از فلزات آهنی است. فلزات غیرآهنی اصلی مورد استفاده در کاربردهای مهندسی عبارت‌اند از: مس، آلومینیوم، روی، قلع، سرب، کبالت، نیکل، کروم، منیزیم و آلیاژهای آنها. فلزات آهنی مانند فولاد و آهن معمولاً در ساختمان‌ها و صنایع مهندسی استفاده می‌شود. با این حال، بسیاری از فلزات غیرآهنی و آلیاژهای آنها نیز در ساختمان‌ها و صنایع مهندسی به‌خوبی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در واقع در برخی موارد موادی به مراتب بهتر از آهن و فولاد را تشکیل می‌دهند و تا حد زیادی جایگزین آنها شده‌اند. با این حال، فلزات غیرآهنی نسبتاً گران‌تر هستند و تنها زمانی برای استفاده انتخاب می‌شوند که الزامات خاصی را برآورده کرده و دارای برخی خواص مشخص باشند. در ساخت‌وساز مهندسی عمران، آلومینیوم و برخی از آلیاژهای آن مواد جایگزین بسیار مناسبی را برای فولاد در برخی ساخت‌وسازهای مهندسی خاص ارائه می‌دهند.
فلزات غیرآهنی از آغاز تمدن مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. کشف مس پنج هزار سال قبل از میلاد به‌عنوان پایان عصر سنگی و آغاز عصر مس در نظر گرفته شده است. بعدها اختراع برنز که آلیاژی از مس و قلع است، عصر برنز را آغاز کرد. استفاده از فلزات آهنی حدود ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد در زمانی که تولید آهن رایج شده بود شروع شد.
اما تفاوت فلزات آهنی و غیرآهنی چیست؟ پاسخ ساده این است که فلزات آهنی حاوی آهن هستند و فلزات غیرآهنی در خود آهن ندارند. اگر بخواهیم عمیق‌تر به این مساله نگاه کنیم، این فلزات هر کدام خواص متمایز خود را دارند که کاربردهای مناسب هر کدام را تعیین می‌کنند. در این مطلب تلاش می‌کنیم تا شما را با انواع فلزات آهنی و فلزات غیرآهنی مورد استفاده در صنعت کشور آشنا کنیم و به معرفی کاربرد آنها بپردازیم.
ذخایر طبیعی و منابع معدنی در یک کشور به شرط بهره‌برداری بهینه (به معنای اعمال روش‌های صحیح استخراج، کنترل ضایعات و میزان استخراج از ذخایر) می‌تواند سال‌ها تامین‌کننده ارز و پشتیبانی‌کننده صنایع تولیدی آن کشور باشد. کشور پهناور ایران با قرار گرفتن روی یکی از کمربندهای اصلی کوه‌زایی جهان و وقوع فعالیت‌های زمین‌شناسی که موجب تنوع و غنی شدن انواع مواد معدنی (شامل مواد معدنی فلزی و غیرفلزی، سنگ‌های قیمتی، تزئینی و مصالح ساختمانی) ارزشمند در آن شده و با ذخیره قطعی بالغ بر ۵۵ میلیارد تن و تنوع بیش از شش نوع ماده معدنی، یکی از کشورهای صاحب نام و مطرح در این حیطه در میان سایر کشورهاست.
جایگاه ویژه ایران در فلزات غیرآهنی
سرزمین ایران در بخش میانی کمربند کوه‌زایی آلپ-هیمالیا قرار دارد که از باختر اروپا آغاز و پس از گذر از ترکیه، ایران، افغانستان تا تبت و نزدیکی برمه و اندونزی ادامه دارد. قرارگیری در این کمربند که مرز برخورد دو ابرقاره اصلی کره زمین بوده و ۱۵ درصد ذخایر شناخته‌شده دنیا را در خود جای داده، سبب شده تا ایران سرزمینی مستعد و پرتوان از نظر توان معدنی باشد.
از سویی جایگاه ایران در صنایع فلزات غیرآهنی جایگاه ویژه‌ای است. از نظر متخصصان این حوزه بهترین فلزی که در حال حاضر روی آن سرمایه‌گذاری خوبی در ایران صورت گرفته و نتیجه بسیار خوبی عاید کشور شده، مس است. ما در صنعت مس پیشرفت خوبی داشتیم. چه در رابطه با توسعه معادن مس و چه در فرآوری آن و تبدیل آن به کاتد مس.
در رابطه با سرب و روی یک درد مزمن گذشته همچنان وجود دارد و آن عدم فعال کردن معادن سرب و روی کشور است. می‌توان گفت که سرب و روی تنها صنایعی هستند که دولت در آن حوزه سرمایه‌گذاری نکرده است و تمام سرمایه‌گذاری بخش سرب و روی در فرآوری و تولید شمش در قالب بخش خصوصی انجام گرفته است.
در مورد طلا نیز باید گفت وضعیت طلای ایران خوب است، اما راضی‌کننده نیست. این پتانسیل وجود دارد که شرایط از اینکه هست بهتر شود. معادن و محدوده‌های بسیار خوبی مخصوصاً در سیستان و بلوچستان وجود دارد که نیاز به توجه و سرمایه‌گذاری دارد. سرمایه‌گذاری در بخش طلا در سیستان و بلوچستان می‌تواند حرف‌های زیادی در رابطه با آبادی یک منطقه محروم برای گفتن داشته باشد.
در مورد آلومینیوم، سرمایه‌گذاری در تولید شمش انجام گرفته، ولی در تولید مواد اولیه چندان کارنامه خوبی وجود ندارد. حال آنکه می‌توان در شرایط کنونی با استفاده از تکنولوژی‌های نوین در صنعت آلومینیوم خودی نشان داد. از طرف دیگر سرمایه‌گذاری شرکت‌های بزرگ بین‌المللی در کشورهای حوزه خلیج‌فارس یک تهدید عمده برای صنایع آلومینیومی ایران محسوب می‌شود. از این‌رو، باید نیم‌نگاهی به بازارهای منطقه داشته باشیم و ببینیم در بازارهای تولید، فروش و مصرف آلومینیوم در کشور، در منطقه و در جهان چه می‌گذرد. سپس سرمایه‌گذاری‌ها و تکنولوژی خود را براساس آن، مورد تجدیدنظر قرار دهیم.
مزیت‌های ایران در فلزات غیرآهنی
ایران مزیت زیادی در رابطه با عناصر همراه مانند نیکل، کبالت، کادمیم و عناصر نادر خاکی دارد که باید به آنها توجه شود. در بحث کروم و کرومیت حتماً نیاز است که در بخش فرآوری این دو فلز گام‌های بزرگی برداشته شود. ما در یک دوره شاهد این بودیم که سنگ کرومیت از ایران صادر می‌شد. در حال حاضر به فرآوری مقداری از این سنگ توجه شده، ولی نیازمند توجه بیشتر به این محصول معدنی هستیم. علاوه بر این، باید در صنایع پایین‌دستی حرکت‌های حساب‌شده‌ای داشته باشیم.
آسیا و منطقه پاسیفیک بزرگ‌ترین منطقه در بازار جهانی فلزات غیرآهنی فرآوری‌شده محسوب می‌شوند که ۷۳ درصد از بازار را در سال ۲۰۲۰ به خود اختصاص داد. اروپای غربی دومین منطقه بزرگ بوده که ۱۰ درصد از بازار جهانی فلزات غیرآهنی فرآوری‌شده را به خود اختصاص داده است. عدم اطمینان از شرایط بازار جهانی (به‌خصوص با شیوع گسترده ویروس کرونا) تقاضای کامودیتی‌ها و فلزات غیرآهنی را کاهش داد. این مساله در سال ۲۰۲۱ به‌طور جدی بهبود یافته، اما همچنان در برخی محصولات معدنی زنجیره تامین آنها (به‌خصوص در تامین ماده اولیه) همچنان مشکلاتی جدی پابرجاست.
میزان تولید آلومینیوم اولیه در دهه گذشته روند شتابانی داشته و در بین فلزات غیرآهنی یکی از بالاترین نرخ‌های رشد تولید را به خود اختصاص داده است. در سال ۲۰۲۰ بیش از ۶۵ میلیون تن آلومینیوم اولیه در جهان تولید شده که این میزان نسبت به سال ۲۰۱۹ بیش از ۷/ ۳ درصد رشد کرده است. متوسط رشد تولید آلومینیوم اولیه جهان طی دوره ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ در حدود ۴/ ۲ درصد بوده است. چین با تولید ۳۷ میلیون تن آلومینیوم اولیه در سال ۲۰۲۰، پیشتاز تولید آلومینیوم در جهان است. با به بهره‌برداری رسیدن کامل واحد سالکو، ظرفیت تولید آلومینیوم اولیه ایران به حدود ۷۶۷ هزار تن رسید.
ظرفیت اسمی تولید آلومینیوم اولیه کشور در سال ۱۴۰۰ در حدود ۷۶۷ هزار تن بوده و با وجود ظرفیت ۲۸۰ هزارتنی تولید آلومینا (آلومینای جاجرم)، همچنان اسملترها به‌شدت به آلومینای وارداتی نیازمند هستند. مساله تامین ماده اولیه، چالش‌های تامین انرژی، مباحث بازار داخلی ایران و بسیاری دیگر از موارد دیگر در کنار شناسایی آرمان‌ها و اهداف واقعی میان‌مدت و بلندمدت این صنعت در چهارچوب مطالعات طرح جامع آلومینیوم کشور به محوریت ایمیدرو و با همکاری شرکت مهندسی بین‌المللی فولاد تکنیک تدوین شده است.
آیا برنامه مدونی همسو با اقتصاد جهانی داریم؟
در گذشته مس تنها در آشپزخانه‌ها یافت می‌شد اما اکنون کمتر چیزی دیده می‌شود که در آن مس به کار نرفته باشد. در یک زنجیره ارزش مهم‌ترین مساله این است که برداشت‌ها مطابق با نیاز اقتصاد کشور باشد. میزان تقاضای مصرفی برای مس رشد ۲/ ۲درصدی داشته و این یک نکته بسیار مثبت برای سرمایه‌گذاری در این بخش است و ۹۹ درصد بنگاه‌های فعال در این صنعت در سال ۲۰۲۰ سودده بودند.
آینده مس با اقتصاد جهان سبز شکل مناسب‌تری به خود خواهد گرفت. سرمایه‌گذاری بیشتر در زیرساخت شبکه برق، تسریع حرکت به سمت انرژی تجدیدپذیر و ترویج سریع خوردهای الکتریکی از جمله مواردی است که به افزایش تقاضا مس در جهان منجر می‌شود.
تداوم رشد تقاضای مس در بلندمدت با افزایش تقاضای مس در بخش خودروهای الکتریکی خواهد بود. مصرف مس تا سال ۲۰۳۰ به حدود ۴/ ۲ میلیون تن خواهد رسید و تا سال ۲۰۳۵ به حدود ۸/ ۳ میلیون تن می‌رسد. در گذر زمان تقاضای خودرو برای خودروهای فسیلی کاهش پیدا می‌کند و بالطبع تقاضا برای خودروهای الکتریکی روند افزایشی خواهد داشت. اگر معادن در کاهش دی‌اکسید کربن عملکرد خوبی نداشته باشد در آینده در بخش صادرات با مشکل مواجه خواهد شد. با توجه به کاهش عیار معادن مس در جهان این بزرگ‌ترین فرصت برای معادن مس کشور در این بخش خواهد بود. ۵/ ۴ میلیارد تن ذخیره مس در کشور اکتشاف شده است.
ایران در ذخایر مس رتبه هفتم جهان را دارد و با ۴۴ میلیون تن به زودی به رتبه ششم دست خواهد یافت. تولیدات مس در ایران روند بسیار خوبی دارد و پیش‌بینی‌ها در گذشته این بوده که به بالای ۳۰۰ هزار تن برسد و بیش از ۱۵۰ هزار تن میزان صادرات شرکت ملی مس باشد. اعدادی که به نظر می‌رسد اکنون محقق شده باشد.
کل ذخایر روی دنیا حدود ۲۵۳ میلیون تن است. ۸/ ۴ درصد از ذخایر کل جهان در سرب مربوط به ایران است. پنج درصد از ذخایر سرب و روی جهان در اختیار ایران است اما فعالیت‌های اکتشافی کشور در این بخش پایین است. ۴۷۴ هزار تن ظرفیت کارخانه‌های روی کشور است. سرانه مصرف روی ایران کمتر از یک کیلوگرم است.
ذخایر طلای جهان ۵۵۴ هزار تن است و استرالیا دارای رتبه اول است. میزان تولید طلا در کشور ما در سال ۱۴۰۰ حدود هشت تن بوده است. ذخایر معدنی طلا در جهان نشان می‌دهد یک توازن در تولید و اکتشافات طلا وجود داشته است و بیشترین ذخایر مربوط به استرالیا در سال ۲۰۲۱ بوده است.۸۰ درصد از تولید طلای جهان در شبه‌جزیره هند و آمریکا بوده است اما در سال‌های اخیر توزیع در اکثر قاره‌ها یکسان شده است.
استرالیا در بخش بالادستی طلا کار می‌کند اما ایران هم در صنایع بالادست و پایین‌دست فعال است. ایران از ۷۳۹ تن ذخایر طلای خود تنها ۱۰ تن را بهره‌برداری کرده است. ایران ۴/ ۱ درصد از ذخایر دنیا را داراست اما در میزان برداشت سهم تنها ۳/ ۰درصدی دارد. در ۱۳ استان کشور معادن طلا وجود دارد. میزان تقاضای طلا در کشور روند کاهشی داشته است. ۲/ ۱۱ تن ظرفیت تولید سالانه طلا در کشور است.
فرصت‌هایی که نادیده گرفته شده است
وجود ذخایر زیاد مواد معدنی، به‌خصوص فلزات غیرآهنی، این فرصت را برای بخش معدن و صنایع معدنی کشور ایجاد کرده است تا با انجام اکتشافات گسترده و پیشرفته و استخراج این فلزات و فرآوری آنها باعث درآمدزایی و رشد اقتصادی شود. فلزاتی همچون مس، نیکل و روی در کشورهای پیشرو معدنی از اهمیت بسیاری برخوردارند.
از لحاظ میزان ذخایر فلزات غیرآهنی، رگه‌های چشمگیری از مس، طلا، نیکل و سرب و روی را در کشور داریم. در واقع به علت وجود ذخایر مطلوب این مواد معدنی، استخراج و فرآوری آنها برای کشور از اهمیت زیادی برخوردار است. در حوزه تولید کاتد مس و شمش‌های سرب و روی نیز جزو ۱۰ کشور برتر دنیا هستیم؛ بنابراین ایران، هم از نظر میزان ذخایر و هم از نظر استخراج و فرآوری فلزات غیرآهنی در عرصه بین‌الملل دارای مزیت اقتصادی است.
واقعیت این است که به‌اندازه ذخایری که داریم، آن‌گونه که بایدوشاید به این فلزات بها داده نمی‌شود. نسبت استخراج به ذخایر در ایران کمتر از میانگین جهانی است. کشورها معمولاً طبق یک برنامه ۲۰ساله، پنج درصد از ذخایر معادن را در هر سال استخراج می‌کنند؛ اما در ایران این اتفاق رخ نمی‌دهد و دو تا سه درصد ذخایر را سالانه استخراج می‌کنیم. این امر به آن معناست که عملیات استخراج با سرعت کمتری پیگیری می‌شود و زمان بیشتری لازم است تا ذخایر اکتشاف‌شده، استخراج و فرآوری شوند. طبیعتاً این معضل باعث عقب‌افتادگی برنامه‌ریزی‌های اقتصادی و درآمدی کشور خواهد شد که به نوبه خود می‌تواند بخش‌های مختلف کشور را درگیر کند.
کشورهای معدنی دیگر سرمایه‌گذاری‌های بیشتری در زمینه فلزات غیرآهنی انجام می‌دهند. کشورهای دیگر اهمیت بیشتری برای فلزات غیرآهنی قائل هستند. شرکت‌های بزرگ معدنی مانند گلنکور برنامه‌های مدونی برای اکتشاف، استخراج و فرآوری مواد معدنی دارند و فعالیت‌های گسترده‌ای در این حوزه انجام می‌دهند. به‌عنوان مثال طی سال‌های اخیر اهمیت مس به علت افزایش تولید خودروهای برقی به‌شدت افزایش یافته که باعث جلب توجه شرکت‌ها و کشورهای معدنی به این فلز گرانبها شده است. بنابر پیش‌بینی‌ها به علت افزایش چندبرابری مصرف و تقاضای مس در سال‌های آینده، هم تولید و هم قیمت این فلز افزایش خواهد یافت. سایر فلزات مانند نیکل و روی نیز به همین ترتیب در سال‌های آینده، ارزش بالاتری خواهند داشت و همین امر باعث مهم بودن این فلزات برای شرکت‌های معدنی است. فعالان معدنی ایران نیز باید به دنبال گسترش صنایع این فلزات در کشور باشند. به نظر می‌رسد طی سال‌های اخیر، بخش خصوصی پروژه‌هایی برای بهبود اکتشاف و استخراج این دست از مواد معدنی آغاز کرده است. اما باید خاطرنشان کرد که هنوز به حد مطلوبِ سرمایه‌گذاری روی فلزات غیرآهنی نرسیده‌ایم.
کمربند فلززایی فلزات غیرآهنی از شمال غرب تا جنوب شرق کشور کشیده شده است. به‌صورت سطحی در این مناطق از ایران اکتشافات کامل صورت گرفته و پتانسیل معدنی ایران مشخص شده است که از پتانسیل بالای معدنی کشور حکایت دارد. اما حفاری‌های لازم و عمیق و پروازهای ژئوفیزیکی در فواصل کم انجام نشده و همچنین از روش‌های نوین اکتشافی برای انجام اکتشافات تفصیلی استفاده نشده است. هر ماده معدنی و هر عنصری برای کشف‌شدن به الگوها و تجهیزات خاص خود نیاز دارد؛ اما در ایران تنوع زیادی در روش‌های اکتشافی وجود ندارد. بیشتر سرمایه‌گذاری‌های اکتشافی در حوزه سنگ‌آهن انجام شده؛ اما در چند سال اخیر توجه شرکت‌های خصوصی به فلزات غیرآهنی بیشتر شده است. بنابراین اکتشافات سطحی صورت‌گرفته صرفاً پتانسیل زیاد کشور در حوزه فلزات غیرآهنی را نشان می‌دهد.
