در مسیر تولید
چشم‌انداز صنعت فولاد و آهن چگونه خواهد بود؟
کاربرد محصولات مختلف فولادی در سایر صنایع باعث شده صنعت فولاد و صنایع وابسته در تمامی کشورهای پیشرفته از صنایع مادر تلقی شود. این محصولات، در فرآیند تولید و زنجیره تامین، یا به عنوان ماده اولیه استفاده می‌شوند یا کاربرد آنها در تولید تجهیزات و تاسیسات صنعتی دیده می‌شود. از این‌رو پیشرفت این صنعت در رشد صنایع پایین‌دست زنجیره تولید بسیار تاثیرگذار است. همچنین محصولات فولادی فرصت مغتنمی برای صادرات و ارزش‌آفرینی ارزی ایجاد می‌کنند که با توجه به وضعیت تحریمی که در کشور ما وجود دارد، چنین امکانی موقعیت ارزشمندی برای کشور به شمار می‌آید.
صنایع فولاد ایران با برنامه‌ریزی‌های خود قصد دارد تا سال ۲۰۲۵ به ششمین تولیدکننده بزرگ فولاد در دنیا تبدیل شود. ظرفیت‌های تولید ماده خام هر سال افزایش می‌یابد و تولید هم همزمان با آن رو به رشد بوده است. هرچند نگه داشتن این روند رو به رشد کار ساده‌ای نیست.
مشکلات تولید فولاد در ایران
صنایع تولیدی، چه در حوزه تولید مواد پایه و چه در حوزه تولید محصول نهایی مصرف‌کننده، همواره با چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده است که ایران نیز از این موضوع مستثنا نبوده و در بخش صنایع تولیدی نیز چالش‌های متفاوتی را بر سر راه خود می‌بیند. صنعت فولاد ایران نیز جزء صنایع تولیدی پایه است که محصولات آن در صنایع مختلف به عنوان ماده اولیه مورد استفاده قرار می‌گیرد. وجود مشکلات متعدد می‌تواند تاثیر منفی بر اقتصاد کشور بگذارد، در نتیجه تولیدکنندگان خواهان حمایت دولت برای از سر راه برداشتن این چالش‌ها هستند. از جمله مشکلاتی که صنعت فولاد در کل جهان با آن روبه‌رو است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تامین مواد اولیه
نخستین و مهم‌ترین مشکل صنعت فولاد ایران تامین مواد اولیه است. ایران با وجود معادن گسترده در بسیاری از نقاط کشور همچنان با این مشکل دست‌وپنجه نرم می‌کند که آن هم نشات‌گرفته از نبود تجهیزات کافی و پیشرفته است که استخراج را با چالش همراه می‌کند.
تجهیزات قدیمی و نبود تکنولوژی
استفاده از تجهیزات پیشرفته و مطابق با تکنولوژی روز ضایعات را کاهش داده و سرعت تولید را بالا می‌برد. عدم استفاده از دستگاه‌های به‌روز موجب می‌شود تولید فولاد با مشکلاتی نظیر مصرف انرژی بالاتر، نیاز به نیروی انسانی بیشتر، عقب‌ماندگی از کارخانه‌های برتر دنیا، سوددهی کمتر و ایجاد مشکل در بازیافت فولاد مواجه شود.
همه‌گیری ویروس کرونا
از بهمن‌ماه 1398 کشورهای بزرگ جهان درگیر این بیماری شدند. قرنطینه کردن باعث عقب‌ماندگی کارخانه‌های بزرگ از برنامه‌ریزی تولیدشان شد و کاهش مصرف را به همراه داشتند که در کنار صنعت فولاد، دیگر صنایع وابسته مانند ساختمان‌سازی، خودروسازی، لوازم خانگی، بهداشتی و غذایی نیز دچار اختلال و تعطیلی شدند.
در اواسط سال 1400 با تزریق واکسن کرونا، قرنطینه به مرور زمان از بین رفت و کارخانه‌ها طبق برنامه‌ریزی قبلی خود به تولید خود ادامه دادند و درصدد آن بودند که کاهش تولید را جبران کنند.
میزان عرضه و تقاضا
در مورد میزان عرضه و تقاضا به‌طور خلاصه می‌توان گفت هرچه محصول در بازار بیشتر باشد و تقاضا کم باشد قیمت محصول مورد نظر کاهش می‌یابد و در مقابل نیز هرچه تقاضا زیاد باشد و محصول مورد نیاز کم باشد قیمت آن با افزایش روبه‌رو می‌شود.
در کشورمان ایران در بخش صنعت فولاد، در فصل تابستان و با افزایش دما صنعت ساختمان رونق می‌گیرد و تقاضا برای خرید محصولات فولادی و ساختمانی افزایش می‌یابد که این افزایش تقاضا اغلب باعث بالا رفتن قیمت محصولات فولادی می‌شود. در فصل سرما نیز عکس این موضوع اتفاق می‌افتد؛ تقاضا کاهش می‌یابد و در مقابل، تولید افزایش پیدا می‌کند.
هزینه انرژی
برای تولید محصولات فولادی در کنار نیاز به دستگاه‌های پیشرفته و نیروی انسانی موضوع تامین انرژی نیز مطرح است. در کنار تامین آب، برق و گاز موضوع هزینه این انرژی‌ها نیز بسیار قابل بحث است. با افزایش هزینه انرژی، قیمت نهایی محصول نیز با افزایش همراه می‌شود. امروزه صنعت فولاد اروپا با افزایش قیمت انرژی روبه‌رو شده که کاهش مصرف فولاد را به همراه داشته است.
حمل‌ونقل
وجود مسافت بین کارخانه‌های تولیدکننده فولاد پایه (بیلت-اسلب) و کارخانه‌های تولیدکننده محصولات فولادی (ورق- لوله) باعث افزایش هزینه نهایی محصول می‌شود. در مورد هزینه حمل‌ونقل در صادرات حوزه صنعت فولاد می‌توان گفت که اغلب محصولات فولادی از طریق حمل‌ونقل زمینی (ترانزیت) و به وسیله تریلی و کامیون انجام می‌شود؛ البته انتخاب راه باربری بستگی به کشور مقصد دارد که اگر مرز آن دریایی باشد باید از طریق کشتی محصولات منتقل شوند.
قیمت‌گذاری
قیمت‌گذاری یکی از اصلی‌ترین مولفه‌های جذب مشتری و تداوم پیشرفت و سودآوری کارخانه است. یکی از اولین و تاثیرگذارترین مولفه‌های تعیین قیمت فولاد در ایران، قیمت جهانی آن است. در ایران سامانه بورس کالا دومین عامل قیمت‌گذاری محصولات مختلف فولادی است که به نوعی قیمت‌گذاری دستوری انجام می‌پذیرد.
گزارش‌ها نشان می‌دهد که نیاز ایران به رفتن به سمت تولیدات مدرن‌تر و روش‌ها و تکنولوژی‌ها تازه و در ابعداد بزرگ‌تر روزبه‌روز بیشتر می‌شود تا فولاد ایران بتواند در کیفیت و قیمت از رقبای خود عقب نماند.
رابطه تولید فولاد ایران و جهان در سال‌های اخیر
در سال 2015 ظرفیت جهانی تولید فولاد افزایش پیدا کرد، اما تولید تقریباً ثابت باقی ماند. این اولین سالی بود که پس از بحران اقتصادی 2008، تولید فولاد ثابت باقی‌مانده بود. سرمایه‌گذاری‌های چین جلوی سقوط تولید فولاد را در سال 2008 گرفت و بسیاری از تولیدکنندگان را از خطر ورشکستگی نجات داد. این روند رشد ادامه داشت و در سال 2015 اشباع شد. اشباع شدن چین مانع رشد تولید در سال 2015 شد. استراتژی‌های چین چندان سودی به بازار نرساند و سقوط قیمت فولاد بسیاری از کسب‌وکارهای کوچک را به ورشکستگی کشاند. ایران هم از این قاعده مستثنی نبود.
در سال 2016 اوضاع کمی بهتر شد. تقاضا افزایش یافت و کاهش صادرات چین باعث شد تولیدکننده‌ها نفسی تازه کنند. در سال 2017 و با انتخاب ترامپ به عنوان رئیس‌جمهور آمریکا، جریان تعرفه‌های رقابتی چین و آمریکا به راه افتاد.
در چنین شرایطی ایران در پی رسیدن به اهدافی است که چندان واقع‌بینانه به نظر نمی‌رسند. صنایع فولاد ایران تنها این شانس را خواهد داشت که خود را با روند جهانی این صنعت هماهنگ کند.
آمار جهانی
به گزارش انجمن جهانی فولاد، تولید فولاد خام جهان در چهارماه نخست 2023، 7/ 622 میلیون تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل، کاهش 3/ 0درصدی را نشان می‌دهد.
از نکات مهم گزارش انجمن جهانی فولاد این است که تولید فولاد خام چین (بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد دنیا) در چهارماه نخست 2023، 4/ 354 میلیون تن بوده است که رشد 1/ 4درصدی را نسبت به مدت مشابه سال قبل نشان می‌دهد. در میان تولیدکنندگان بزرگ فولاد دنیا، چین بالاترین رشد تولید را در چهارماه نخست سال جاری میلادی از آن خود کرده است. تولید فولاد خام چین در ماه آوریل 6/ 92 میلیون تن بوده که کاهش 5/ 1درصدی را نسبت به ماه مشابه سال گذشته نشان می‌دهد.
بنابر گزارش انجمن جهانی فولاد، میزان تولید فولاد خام دنیا در ماه آوریل 2023 نسبت به ماه مشابه سال قبل، 4/ 2 درصد کاهش یافته و به 4/ 161 میلیون تن رسیده است.
براساس این گزارش، ایران در آوریل 2023 رتبه هشتم را از نظر تولید فولاد کسب کرده است، در حالی که در چهارماه نخست رتبه آن به دهم جدول رسیده است.
مسیر تجارت
بر اساس گفته‌های کیوان جعفری‌طهرانی، تحلیلگر ارشد فولاد، در سیزدهمین دوره همایش و نمایشگاه چشم‌انداز صنعت فولاد و سنگ‌آهن ایران که گروه رسانه‌ای «دنیای اقتصاد»، در اردیبشهت‌ماه 1402 برگزار کرد، رابطه ایران و عربستان خوشحال‌کننده است و موردی که اکنون همه با آن موافق هستیم این است که تحریم عاملی عمده نیست. ما قابلیت صادرات دو میلیون‌تنی فولاد به عربستان را داریم. او در این زمینه توصیه کرد: برای مقابله با تحریم می‌توان کنسرسیومی تشکیل داد که عدد آن فرد باشد، یعنی از سه یا پنج طرف تشکیل شده باشد؛ می‌توانیم برای تخلیه بارگیری از کشور ثالث استفاده کنیم. به گفته او در زمانی که اختلافات قطر و دولت‌های عربی وجود داشت، میزان زیادی از ورود سنگ و مصالح ساختمانی به قطر با همین روش از عمان و رأس الخیمه امارات صورت می‌گرفت؛ حتی از طریق کراچی پاکستان. جعفری‌طهرانی افزود: ما هم باید از فرصتها استفاده و حفاظت کنیم و بدانیم این شانس وجود دارد. در فولاد باید طرح جامع توسعه را با توجه به طرح جامع دیگر کشورها اصلاح کنیم. ما اکنون با تولید 5/ 30 میلیون‌تنی جایگاه دهم را داریم، با توجه به تولید بقیه کشورها ما با 55 میلیون تن از برزیل و ترکیه که رتبه‌های هفتم و هشتم هستند می‌توانیم ششم جهان باشیم. نکته این است که خوشبختانه این کشورها طرح جامع ندارند. اما مهم حفظ این جایگاه پس از کسب آن است. کشورهای اطراف ما بحرین، عمان و عربستان همگی در حال ورود به مدار تولید هستند و باید هوشیار باشیم.
تجارت و رقابت جهانی
تغییر در سیاست‌های تجارت جهانی و ظهور بازارهای نوظهور می‌تواند نقش قابل توجهی بر رقابت‌پذیری کشورهای مستقر تولیدکننده فولاد داشته باشد. به عنوان مثال، اعمال تعرفه‌ها یا سایر موانع تجاری می‌تواند توانایی تولیدکنندگان فولاد در یک کشور را برای رقابت با تولیدکنندگان در کشور دیگر محدود کند. این امر می‌تواند حفظ سهم بازار خود را برای کشورهای تولیدکننده فولاد دشوارتر کند، به‌ویژه اگر بازارهای نوظهور بتوانند قیمت‌های کمتر یا محصولات نوآورانه‌تری عرضه کنند.
در عین حال، بازارهای نوظهور می‌توانند فرصت‌هایی را به روی کشورهای تولیدکننده فولاد بگشایند. با ادامه رشد و توسعه این بازارها، ممکن است به مقادیر زیادی فولاد برای پروژه‌های زیرساختی و سایر کاربردها نیاز داشته باشند. این امر می‌تواند تقاضای جدیدی برای فولاد تولیدشده در کشورهای تولیدکننده فولاد ایجاد کند، به‌ویژه اگر آنها بتوانند محصولات با کیفیت بالا و قیمت‌های رقابتی ارائه دهند.
به‌طور کلی، رقابت کشورهای تولیدکننده فولاد مستقر به مولفه‌های مختلفی از جمله توانایی آنها در نوآوری و سازگاری با شرایط متغیر بازار و همچنین دسترسی آنها به نهاده‌های کلیدی مانند انرژی و مواد خام بستگی دارد. این کشورها با جلوتر ماندن از منحنی‌ها در زمینه فناوری‌های نوظهور و روندهای بازار، می‌توانند خود را برای موفقیت بلندمدت در صنعت فولاد جهانی آماده کنند.
صنعت فولاد قرار است در سال‌های آینده تغییرات قابل توجهی را تجربه کند. پذیرش فناوری‌های جدید و تقاضای فزاینده برای روش‌های تولید پایدار، آینده این صنعت را شکل خواهد داد. در حالی که ممکن است بازار نوسانات کوتاه‌مدتی را تجربه کند، چشم‌انداز بلندمدت صنعت فولاد با افزایش تقاضا از سوی کشورهای در حال توسعه و نیاز به توسعه زیرساخت‌ها در سراسر جهان مثبت است. تاثیر این صنعت بر بازار جهانی قابل توجه است و همچنان نقش مهمی در شکل دادن به اقتصاد جهانی خواهد داشت. به این ترتیب، ذی‌نفعان باید در نظارت بر روندهای بازار و انطباق با تقاضاهای در حال تغییر مصرف‌کننده برای اطمینان از رشد و موفقیت مستمر هوشیار باشند.
