نصف جهان؛ فرونشستِ مکرر
۱۰سال دیگر زیرزمین اصفهان از آب خالی می‌شود
عكس تزئینی است
۳۶۰۰ حلقه چاه مثل خوره به جان اصفهان افتاده‌اند و زیر پای شهر را خالی می‌کنند؛ در این شرایط ، برای کنترل برداشت‌ها، قرار است که چاه‌ها کنتور گذاری شوند اما این روند برای چاه‌های کشاورزی ، صنعتی و ادارات به‌کندی پیش می‌رود. زاینده‌رود، منبع اصلی تغذیه آبخوان‌های اصفهان هم که به کانال فصلی انتقال حقابه کشاورزان تغییر کاربری داده و فروش و انتقال آب از این رود خشک همچنان ادامه دارد. زمین پایین می‌رود و اصفهان را هم با خود می‌برد.
اپیزود اول: ماه فرو چاله‌ها
خرداد، «ماه فرو چاله‌های شهر اصفهان» نام‌گرفته است. پنجم این ماه حادثه ایجاد فرو چاله‌ای در محدوده چهارراه نظر و فرورفتن چرخ یک دستگاه اتوبوس در آن گزارش و دلیل آن نشست آب از خط لوله آب‌رسانی گزارش شد. سه روز زمین فضای سبز زیر پل غدیر به عمق۳.۵ متر فرورفت؛ این بار به دلیل شکستگی خط انتقال فاضلاب جنوب اصفهان به تصفیه‌خانه خیابان آبشار. ۱۴ خردادماه هم بخشی از اتوبان شهید آقا بابایی در لاین جنوب به شمال به دلیل شکستگی خط انتقال فاضلاب در عمق۱۲متری، نشست کرد.
بیش از ۱۰سال از زمانی که برای اولین بار اساتید دانشگاه اصفهان عکس‌های حبیب‌آباد و برخوار و مهیار را به نشانه هشدار در جلسات آب اصفهان نشان دادند، می‌گذرد و حالا هشدارها به مرحله واقعیتی تلخ و هولناک رسیده است. اصفهان با سه میلیارد مترمکعب کسری آبخوان به نماد فرونشست ایران تبدیل‌شده است؛ این موضوع ازاین‌جهت اهمیت دارد که اصفهان تنها شهری است که فرونشست به دل آن آمده و بناها و جمعیتش را تهدید می‌کند. آخرین بررسی‌های سازمان زمین‌شناسی نشان می‌دهد نرخ فرونشست در این شهر ۱۵ سانتیمتر و به گفته کارشناسان نگران‌کننده است به‌طوری‌که اگر برداشت از آبخوان دشت اصفهان-برخوار ادامه یابد، تا حدود ۱۵ سال دیگر، اصفهان قابل سکونت نخواهد بود.
مطابق آخرین آمار، نرخ سالانه فرونشست زمین در اصفهان ۱۸.۵ سانتیمتر است، که در سال ۹۵ فقط دو درصد مساحت استان بالغ‌بر ۲ هزار و ۹۰۰ کیلومترمربع درگیر فرونشست زمین بود که طبق آخرین مطالعات، حدود ۱۰ هزار کیلومترمربع مساحتِ استان، یعنی ۱۰ درصد آن به‌صورت خطرناک و بسیار جدی درگیر فرونشست شده است. امروز بالاترین ریسک فرونشست در شهر اصفهان است و زون فرونشست زمین درست در محدوده کلان‌شهر اصفهان قرار دارد و هرروز درحال‌توسعه است. بااینکه مساحت پهنه فرونشستی استان خراسان رضوی حدود ۵ برابر اصفهان گزارش‌شده و نرخ اضافه برداشت از آب چاه‌های مجاز و غیرمجاز در اصفهان ۱۳۹درصد و در خراسان رضوی ۱۸۳درصد گزارش‌شده بااین‌حال ریسک فرونشست اصفهان ۲۰ برابر خراسان رضوی است و خطر بیشتری مجموعه‌های فرهنگی و جمعیتی را در اصفهان تهدید می‌کند. این حجم تهدید نتیجه بی‌توجهی به هشدارها و نگرانی‌های اساتید دانشگاه و مردم اصفهان در بیش از یک دهه گذشته است.
اپیزود دوم: دلهره جمعیتی و میراثی
از ابتدای سال۱۴۰۰ اسلامی، مدیرکل وقت زمین‌شناسی اصفهان بر طبل فرونشست و خطرات آن در شهر اصفهان با صدای کوبید و برای نخستین بار، صادقیان، معاون وقت پژوهش شهرداری اصفهان در نهمین جلسه علنی شورای شهر، از نقشه فرونشست زمین در کلان‌شهر اصفهان رونمایی کرد. به گفته او در مناطق جنوبی شهر شامل مناطق ۱۳، ۵، ۶ و ۴ به دلیل نوع خاک، بین صفرتا یک سانتیمتر فرونشست اتفاق افتاده و زمین مناطق شمالی شامل ۱۱، ۸، ۷ و ۱۵ حدود ۱۷ میلی‌متر فرونشسته است . وضعیت مناطقی مانند شاهین‌شهر و خانه اصفهان بحرانی و وخیم گزارش می‌شود. صادقیان همچنین اعلام کرد که اکثر زیرساخت‌های شهری مثل مترو، رینگ‌های ترافیکی، فرودگاه و ...در معرض فرونشست قرارگرفته و وضعیت مناسبی ندارند. مناطق شمالی شهر شامل ،۱۱، ۸، ۷ و ۱۵ بیشترین فرونشست را تجربه کرده‌اند که منطقه هشت به‌خصوص خانه اصفهان و خیابان رباط وضعیت بحرانی دارند. نقشه ایجاد فرو چاله‌ها رد فرونشست را در شهر ترسیم می‌کند که به‌طور تقریبی با داده‌های فوق مطابقت دارد.
بنابراین ظرف سال‌هایی که شهرداری اصفهان فرونشست زمین در شهر را بررسی می‌کرده و حدود دو سالی که از انتشار آن می‌گذرد باید میزان ساخت‌وساز در این مناطق کم شده باشد اما بررسی آمار صدور پروانه ساخت در مناطق پرخطر شهر، عکس این موضوع را نشان می‌دهد.بر اساس نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵ بیشترین خانوار ساکن در مناطق پانزده‌گانه کلان‌شهر اصفهان به ترتیب در مناطق هشت، ۱۰ و هفت با ۷۵ هزار، ۶۵ هزار و ۵۲ هزار خانوار و کم‌جمعیت‌ترین منطقه ۱۱ با ۱۸ هزار خانوار ثبت‌شده است.همچنین بیشترین واحدهای مسکونی ثبت‌شده در این شهر نیز به ترتیب در مناطق هشت، ۱۰ و هفت با ۷۴ هزار، ۶۵ هزار و ۵۲ هزار خانه و کمترین در منطقه ۱۱ با ۱۷ هزار خانه و بیشترین واحدهای مسکونی خالی به ترتیب در مناطق هشت، ۱۰ و هفت با ۱۲ هزار، ۹ هزار و هشت هزار واحد و کمترین در منطقه ۱۱ با ۲ هزار واحد ثبت‌شده است. بنابراین بیشترین جمعیت شهر، بیشترین منازل مسکونی و بیشترین خانه‌های خالی در منطقه ۸متمرکزشده است.مناطق هفت، هشت و ۱۰ شهرداری اصفهان بر اساس نقشه تقسیم‌بندی این شهر به ترتیب در شمال، شمال غربی و شرق این خطه و در محور شمالی رودخانه زاینده‌رود مستقر است و در سال‌های گذشته با تبدیل زمین‌های زراعی به مسکونی و تاثیر عواملی مانند قرار گرفتن در مسیرهای بزرگراهی با رشد ساخت‌وساز و ایجاد مجتمع‌های مسکونی بزرگ مواجه شد.جمعیت شهر اصفهان در سال ۱۳۹۹ با توجه به نرخ رشد جمعیت معادل ۲ میلیون و ۵۲ هزار نفر و ۶۴۸ هزار خانوار برآورد می‌شود بدین معنی که سالانه حدود ۲۵ هزار نفر و هفت هزار و ۲۰۰ خانوار به جمعیت این شهر اضافه شد که بدون شک آن‌ها نیازمند مسکن مناسب بودند. بنابراین جمعیت قابل‌توجهی در شهر اصفهان در منطقه فرونشست زندگی می‌کنند و به‌طور حتم ترک‌های ریزودرشتی را در خانه خود مشاهده و یا حتی با چرخش ساختمان خود مواجه شده‌اند بدون آنکه دلیل اصلی آن را بدانند. شورای شهر اصفهان و مدیریت شهری هم مصوبه و یا واکنش خاصی برای صدور پروانه و یا پایان ساخت در مسیر فرونشست نداشته‌اند.
زمین زیر پای شهر خالی‌شده و این موضوع نه‌تنها جان شهروندان که عتیقه‌های ارزشمند نصف جهان را هم تهدید می‌کند. به گفته بهرام نادی متخصص ژئوتکنیک و عضو کارگروه فرونشست اصفهان، میزان فرونشست زمین در میدان امام اصفهان چهارتا پنج سانتیمتر در سال است که رقم عمده‌ای است. علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی هم این موضوع را تایید می‌کند:»از ۶۳ سایت ثبت‌شده جهانی میراث فرهنگی، ۲۷ سایت در معرض خطر فرونشست زمین قرارگرفته که آثار تاریخی ازجمله تخت جمشید در فارس، نقش‌جهان و مسجد جامع در اصفهان ازجمله آثار در معرض تهدید فرونشست هستند.»
اپیزود سوم:مساله چاه و زاینده‌رود
درحالی‌که رگ حیاتی شهر خشکیده است، شمار زیاد چاه ثبت‌شده در محدوده شهری اصفهان، زمین را از درون تهی می‌کنند؛ چاه‌هایی که مالکانشان یا اشخاص و کشاورزان هستند یا ادارات و شهرداری و البته کارخانه‌ها و صنایع. آن‌طور که برآیندها و بررسی‌های کارشناسان نشان می‌دهد چاه‌های شهرداری اما در محدوده و به‌خصوص در مرکز شهر بیشتر از چاه‌های دیگر هستند و این در حالی حائز اهمیت است که فرونشست شهر دشتی اصفهان را بیش از همه شهرهای ایران با بحران مواجه کرده است.
بهرام نادی عضو کارگروه تخصصی فرونشست استان اصفهان به ایرنا خبر داده که عموم چاه‌های شهرداری در فضای سبز قرار دارد. به گفته او شهرداری منطقه ۸ ، ۷، بخش شمالی شهرداری منطقه ۱۰ ، شهرداری منطقه ۱۲ تحت تاثیر فرونشست هستند که با این وصف فرونشست خیابان امام خمینی، خانه اصفهان، شهرک کاوه و شمال خوراسگان شدیدتر از سایر نقاط شهری و بین ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر در سال است. منطقه شهری یادشده در شمال شهر است که چاه‌های شهرداری در آن بیشتر از چاه‌های کشاورزی و فرونشست هم در آن زیاد است اما این افت آب الزاما مربوط به شهرداری نیست. او می‌گوید:«نمی‌توانیم بگوییم فرونشست در دل شهر بیشتر به دلیل چاه‌های شهرداری است، در مناطق شهری مثل مسجد سید یا میدان نقش‌جهان و خیابان طیب چاه‌های ادارات هم وجود دارد، اما نمی‌توانیم بگوییم که این چاه‌ها اثر نداشته است. تاثیراتی که موضعی روی ساختمان‌ها ناشی از برداشت چاه‌های شهرداری دیده می‌شود، مواردی مانند فرونشست در ساختمان بیمه در خیابان امام خمینی است. در ضلع جنوبی این ساختمان چاه آب شهرداری قرار دارد و تمامی ساختمان‌ها به سمت این چاه چرخیده یا ترک‌خورده‌اند. نمونه دیگر فرونشست پایانه امیرکبیر است که می‌بینیم ساختمان به سمت چاهی که متعلق به پایانه است ترک‌خورده یا در مسجد حکیم که چاه شهرداری در شمال آن قرار دارد و سازه به سمتش چرخیده و ترک‌خورده است.»
سخنان بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در مورد علت اصلی خالی شدن زیرزمین شهر اصفهان حجت را بر همه مسوولان بالادست و پایین‌دست تمام می‌کند:»زمانی که جریان آب زاینده‌رود قطع می‌شود، ۲.۵ متر سطح آب پایین می‌رود و فرونشست تشدید می‌شود اما هرگاه آب جریان می‌یابد ۲ متر آن جبران می‌شود که این موضوع اهمیت جریان آب در زاینده‌رود را نشان می‌دهد. به‌بیان‌دیگر اگر همه چاه‌های آب اصفهان را مسدود کنند و رودخانه زاینده‌رود جریان دائمی نداشته باشد، فرونشست زمین را نیز به‌طور مستمر خواهیم داشت.نقش زاینده‌رود در تغذیه آبخوان‌های اصفهان را بی‌نظیر است و اگر کاری برای زاینده‌رود انجام نشود تصویر ۱۰ سال آینده اصفهان، وحشتناک خواهد بود.
به گفته لاهیجان زاده، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان،» اگر امروز تصمیم بر جریان آب در رودخانه گرفته شود، طی دو سال دیگر توقف فرونشست را خواهیم داشت. با جریان دائمی رودخانه، نرخ فرونشست از سالی ۱۵ سانتیمتر به ۵ سانتیمتر کاهش می‌یابد و درنهایت پس از سال‌ها به یک تا دو سانتیمتر می‌رسد.
۲۷خرداد۱۴۰۱ رئیس‌جمهور در پایان سفر یک‌روزه خود به اصفهان در نشست خبری خود اعلام می‌کند که در جلسه شورای اداری استان از استاندار اصفهان می‌خواهد سریعا به موضوع فرونشست زمین که بسیار خطرناک است رسیدگی شود. او می‌گوید:«نباید این مساله فقط به‌عنوان یک گزارش روزنامه‌ای و رسانه‌ای تلقی شود؛ آنچه در رسانه‌ها مطرح می‌شود درواقع هشدار است.»
وعده جریان دائمی زاینده‌رود برای ۱۰ سال آینده داده می‌شود درحالی‌که طبق برآورد کارشناسان تا ۱۰ سال آینده دیگر آبی در آبخوان اصفهان وجود نخواهد داشت و با مرگ آبخوان، جریان داشتن یا نداشتن زاینده‌رود تفاوتی ندارد!
