نیازِ نوزایی شهری
شرکت عمران و بهسازی شهری ایران تنها متولی امر بازسازی، بهسازی و احیای بافت‌های فرسوده شهری است و با اعتقاد به نقش بناها و هسته‌های تاریخی، در حیات‌بخشی اجتماعی و شهری بافت‌های فرسوده، مرمت بناهای بسیاری را در سراسر ایران در دست گرفته است.
شرکت عمران و مسکن‌سازان منطقه مرکزی به‌عنوان کارگزار سازمان عمران و بهسازی شهری و وزارت مسکن و شهرسازی در شهر تاریخی و کهن اصفهان باهدف احیای ارزش‌های هنر معماری و شهرسازی سعی در حفظ و احیای میراث‌های فرهنگی و ابنیه تاریخی این شهر کهن دارد و در این راستا با اقدامات اجرایی خود ده‌ها بنای تاریخی اعم از خانه‌ها، حمام‌ها و کاروانسراها را مرمت و بازسازی کرده است. شرکت عمران و مسکن‌سازان در استان‌های مرکزی، اصفهان، چهارمحال و بختیاری و کاشان نیز پروژه‌های مشابهی را مرمت، احیا و بازسازی کرده است و پس از مرمت، بازسازی و تجهیز بناهای تاریخی به‌منظور استفاده مناسب از این بناها این آمادگی را دارد که از طریق مرمت و تغییر کاربری و ایجاد امکانات مناسب، این بناها را به ساکنان آن محل و یا متقاضیان علاقه‌مند واگذار کند. به‌طورکلی فعالیت این شرکت در مورد مرمت ابنیه و فضای شهری، احیای بافت‌های قدیمی و فرسوده شهری، احیای ارزش‌های هنر معماری و شهرسازی ایرانی - اسلامی و انبوه‌سازی مسکن است.
شهر اصفهان با توجه به دیرینه معماری و قدمت تاریخی و فرهنگی و همچنین دارا بودن تقریبا ۲۱۵۷هکتار بافت فرسوده (یکی از شهرهایی که بیشترین بافت‌های فرسوده را دارد) یکی از مراکز اصلی فعالیت این شرکت در امر مرمت، احیا و بازسازی بناها است.
آنچه ازنظر می‌گذرد معرفی اجمالی است از ساماندهی محور تاریخی، فرهنگی جوباره اصفهان.
به استناد ماده ۱۶۶ قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران مصوب سال ۱۳۷۹ مبنی بر تخصیص اعتبار جهت بافت‌های تاریخی، ساماندهی محور تاریخی - فرهنگی و گردشگری جوباره اصفهان در سال ۱۳۸۲ آغاز شد. غلامرضا عمرانی مدیرعامل وقتِ شرکت عمران و مسکن‌سازان منطقه مرکزی در توضیح این طرح چنین بیان کرده است.
ابتدا برای هرگونه اقدامی در زمینه بازسازی و یا احیای بافت فرسوده به عوامل جانبی آن باید مراجعه کرد که از آن جمله بررسی علل رها شدن بافت قدیم است، بخشی از این علل به شرح زیر است:
- عدم کارایی کالبدی بافت در شکل و شیوه زندگی ماشینی امروز.
- فرسودگی بافت و عدم سرمایه‌گذاری عمران مردمی که باعث متروک شدن بافت قدیم می‌شود.
- انهدام ساختار اقتصادی گذشته و از بین رفتن برخی مشاغل قدیمی.
- کمرنگ شدن فعالیت‌های شهری و جمعی در بافت که باعث شده بافت، پویایی و تحرک خود را از دست بدهد.
- عدم وجود سرانه‌های خدماتی موردنیاز مردم که باعث کاهش رغبت سکونت در بافت می‌شود.
- وجود مشکلات ثبتی در رابطه با تفکیک و تجمیع املاک و مشکل شدن عملیات عمرانی.
- کوچ مهاجران تهیدست روستایی در بافت که باعث نازل نشینی می‌شود و درنتیجه عدم تعلق ساکنین به محیط را باعث می‌شود.
- فرسودگی تاسیسات شهری و عدم رسیدگی و به‌روز کردن آن‌ها.
قدم بعدی تهیه طرح ساماندهی محله جوباره اصفهان بوده است. این محله از قدیمی‌ترین محلات شهر اصفهان بوده و می‌توان گفت این محله هسته اولیه شکل‌دهنده این شهر است. به همین لحاظ اسناد و مدارک تاریخی ذیل به‌عنوان مراجع تاریخی مستند، مورداستفاده قرارگرفته‌اند:
- نقشه سلطان سید رضاخان متعلق به سال ۱۳۰۲ که از مدارک معتبر اصفهان قدیم است.
- نقشه‌های پایه مشاور ارگانیک که متعلق به حدود سال ۱۳۴۸ است، این مدارک متعلق به زمانی است که هنوز بخش‌هایی از شهر دچار تحولات ماشینی نشده بودند.
- تصاویر عکس‌های هوایی سال ۱۳۳۵ و ۱۳۴۸ و ۱۳۵۴ و ۱۳۷۵ که روند فرسودگی بافت از روی این تصاویر به‌خوبی مشهود است.
پس از انجام برداشت‌های لازم و معین شدن رتبه تاریخی محدوده موردنظر و همچنین پس از شناسایی فضاهای ارزشمند و بارز آن محدوده (هویت‌های محدوده)، طرح ساماندهی تهیه شد. در تهیه طرح ساماندهی، تلاش بر حفظ و نمایان کردن ارزش‌های تاریخی بوده که در طول زمان کمرنگ شده‌اند. در طول مسیر پیشنهاد روان بخشی، محور طراحی قرار گرفت و در مراکز محلات، فعالیت طرح و اجرا به‌صورت گسترده‌تری تعریف شد. روان‌بخشی در طول مسیر با صرف حداقل هزینه به روش‌های زیر انجام گرفت:
- جمع‌آوری نخاله‌های ساختمانی و زباله‌ها از فضای مخروبه و تعریف کاربری جدید با توجه به شرایط محلی، امکانات و طرح‌های فرادست
جهت این زمین‌ها و حتی‌الامکان ایجاد تعادل در سرانه‌های خدمات عمومی.
- بدنه‌سازی از طریق: ایجاد هماهنگی بین مصالح به‌کاررفته در پوشش نماها، متعادل کردن خط آسمان، تعریف ضوابط و محدود کردن کنسول‌ها و پیش زدگی‌ها درگذرهای با عرض محدود، شاخص کردن عناصر ارزشمند و تاریخی و معرفی آن‌ها به گذر، با بدنه‌سازی مناسب جهت این ابنیه و شاخص کردن ورودی این بناهای خاص.
- کف‌سازی گذر و تعریف مسیر مشخص جهت عابر پیاده، اتومبیل و دوچرخه و تعریف مکان‌های مشخص جهت پارک وسایل نقلیه به‌صورت موقت. ایجاد فضای سبز در طول مسیر و شاخص ساختن محل ورودی ابنیه ارزشمند و بازارچه‌ها در طول محور، ایجاد وضعیت مناسب جهت دفع آب‌های سطحی در طول مسیر.
- نورپردازی عناصر شاخص در طول مسیر و معرفی آن‌ها به عابران درگذر، علاوه بر ایجاد روشنایی لازم در طول مسیر.
- احیا و ساماندهی مراکز محلات: مراکز محلات درواقع محل تجمع فعالیت‌های مردمی بوده و از هم‌جواری برخی کاربریهای عمومی مثل فضاهای مذهبی (اعم از مسجد یا حسینیه)، فضاهای تجاری، کاروانسراها، بازارها ، حمام‌ها و ... شکل‌گرفته‌اند. بعضی از مراکز محلات، کم‌وبیش پابرجا بوده ولی برخی عناصر شاخص آن در طول زمان از بین رفته‌اند و یا بدون کاربری مانده و اهمیت خود را ازدست‌داده‌اند. در این راستا ابتدا عناصر عمومی و تأثیرگذار در هر یک از مراکز محلات شناسایی شدند، عناصر تاریخی از بین رفته (مثل بازارها) بازسازی شدند، عناصر ارزشمند، ازجمله مساجد، سقاخانه‌ها و بناهایی که در طول زمان متروک و بدون استفاده مانده بودند، شناسایی و کاربری جدید جهت آن‌ها پیشنهاد و مرمت و احیا شدند. مثل حمام‌ها، آسیاب، خانه‌های تاریخی و ... حتی گاه روان‌بخشی در نقاط بحرانی با تعریض و عقب‌نشینی بناها، حاصل شد و درنهایت بیان تاثیرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی خالی از لطف نیست چراکه در طول ساماندهی و احیای محور تاریخی، فرهنگی جوباره و هم‌زمان با تغییرات ایجادشده در کالبد و ساختار محله، تغییرات مطلوبی نیز در بافت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی این محله ایجادشده که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ایجاد ارزش‌افزوده املاک و تعلق آن به ساکنین: قیمت زمین نسبت به زمان شروع پروژه از رشد قابل‌توجهی برخوردار شده است. این بخش از شهر، به‌رغم وجود تاسیسات و تجهیزات شهری مثل آب، برق، گاز، فاضلاب و تلفن نسبت به زمین‌های حومه که فاقد این تاسیسات نیز هستند از قیمت بسیار نازلی برخوردار بود که خوشبختانه پس از انجام فعالیت‌های اجرایی ساماندهی، قیمت زمین با توجه به امکانات موجود، به سطح نسبتا متعادلی رسیده است و بدین طریق ارزش‌افزوده پروژه در کل حوزه تحت نفوذ (حدود ۱۴ هکتار) به ساکنین تعلق گرفت.
ایجاد سرانه‌های خدماتی موردنیاز
با ایجاد کاربریهای عمومی مثل خانه مسکونی فرمت شده ملکان و تبدیل آن به فضای تجاری فرهنگی، ایجاد فضای سبز مقابل حمام و پیشنهاد تغییر کاربریهای اماکنی مانند حمام پنج‌شنبه به موزه و همچنین تبدیل آسیاب قدیمی به چاپخانه و ... بخشی از کمبود سرانه‌های خدمات عمومی جبران و رونق اقتصادی در محله شکل گرفت.
ایجاد فرهنگ زندگی در بافت قدیم و هماهنگ کردن کالبد بافت قدیم بازندگی امروز با روان‌بخشی معابر در برخی نقاط، جهت عبور ماشین و از بین بردن گره‌های بحرانی ایجادشده در دسترسی‌ها و با سامان بخشیدن به وضعیت ظاهری گذر (حتی به‌صورت محدود در کف‌سازی و بدنه‌سازی) میل ساکنین به زندگی در محله موردعلاقه‌شان افزایش‌یافته است. تشکیل یک بنگاه معاملات ملکی در محور، بعد از اتمام ساماندهی، خود گواهی بر صدق این مطلب است.
- بازگرداندن منزلت ازدست‌رفته محله: با ساماندهی محله، از بین رفتن فضاهای متروک و مخروبه و ایجاد کالبد مناسب در محله، دلگرمی ساکنین در محله افزایش‌یافته و خودشان محافظان محله خواهند بود. درواقع بدین‌صورت با از بین رفتن محل‌های تجمع افراد ناسالم، حضور این افراد در محله کم شده و امنیت بیشتری بر محل حاکم شده است. ساکنان معتقدند پس از ساماندهی محله، جرائم و امور غیراخلاقی کاهش‌یافته و ازاین‌جهت نگرش آنان به پروژه ساماندهی محله بسیار مثبت بوده و درواقع اطلاعات شهرنشینی آنان افزایش‌یافته است.
این پروژه عظیم تنها یکی از پروژه‌های ساماندهی شده و اجراشده توسط شرکت عمران و مسکن‌سازان منطقه مرکزی کارگزار شرکت عمران و بهسازی شهری ایران است. از پروژه‌های دیگری که در شهر اصفهان انجام‌شده و یا در دست اقدام است می‌توان به نوسازی و بهسازی پروژه چهارباغ، نوسازی و بهسازی محورهای تاریخی فرهنگی اصفهان (محور جلفا- هارونیه - جنوب نقش‌جهان- در دشت- حسن‌آباد معروف به تخت فولاد- بید آباد- جماله و...)، پروژه میدان عتیق- پروژه قلعه مورچه‌خورت اشاره کرد که در این گزارش مجال توضیح بیشتری نیست.
اما عرصه فعالیت این سازمان تنها در اصفهان نیست. بلکه در استان‌های دیگری مانند استان مرکزی، چهارمحال و بختیاری و کاشان و نیز در تهران هم فعالیت وسیعی صورت گرفته است.
ازجمله این طرح‌ها، طرح مرمت، بازسازی و ساماندهی گذر مروی در سال ۱۳۸۵ است. این کوچه که در منطقه ۱۲ حدفاصل خیابان ناصرخسرو (مقابل عمارت شمس‌العماره) و خیابان پامنار است گذر و محلی بوده است زنده و فعال، اما با بافتی کاملا فرسوده. این پروژه نزدیک به یک‌ساله به طول انجامیده است (۳ماه مرحله طراحی، ۹ماه مرحله اجرای پروژه).
طول گذر ۳۵۰متر بوده است و عرض آن حدودا ۱۰متر. این منطقه قطب تجاری و مذهبی بوده است با بیش از سیصد مغازه و پذیرای روزانه بالغ‌بر ۳۰هزار نفر. این پروژه به علت فرسوده بودن محل و معضلات متعددی مانند شبکه برق و یا گاز و خدمات عمومی با مشکلات و هزینه‌های زیادی به اتمام رسیده است. شیوه کار به ۳ بخش عمده تقسیم‌شده است که شامل مرمت، بازسازی و ساماندهی بوده است.
حدود یک دهه است که از سوی مجلس و دولت توجه ویژه‌ای به بافت‌های فرسوده شده است. طبق تبصره ۶ حمایت‌های مختلف از سازندگان و کسانی که خواستار نوسازی و یا بهسازی در بافت‌های فرسوده هستند پیش‌بینی‌شده است، اما بر طبق نظر متصدیان و صاحبان تجربه در این زمینه هنوز در ابتدای راه هستیم و هنوز هم مشکلات و موانع زیادی بر سر راه احیای بافت‌های فرسوده وجود دارد. باید قبول کنیم که به‌رغم همه توجه دولت، مجلس و مراجع ذی‌ربط ازجمله شهرداری‌های مناطق و استان‌های مختلف، سازمان میراث فرهنگی و سازمان مسکن و شهرسازی هنوز هم دغدغه و توجه اصلی مبذول نشده است. چراکه تنها با تخصیص بودجه نمی‌توان جوابگوی هزینه احیای بافت‌های فرسوده شد و باید در پاره‌ای از قوانین و سیاست‌های مربوطه به بافت‌های فرسوده بازنگری شود. موانع و تهدیدهایی که می‌شود در بافت‌های فرسوده تبدیل به فرصت‌ها شوند، عبارت‌اند از:
- ایجاد واحد مدیریت شهری هماهنگ با مدیریت بخش‌های مختلف (مسکن و شهرسازی، میراث فرهنگی و شهرداری‌ها)، - ایجاد شرایط و قوانین آسان‌تر برای احیای بافت‌های فرسوده، - ایجاد سازوکارهای حقوقی، - ایجاد انگیزه برای مردم و سرمایه‌گذاران، -بحث فرهنگ‌سازی به‌منظور احیا و مرمت بناهای تاریخی و استفاده از فاینانس.
امید است که با همکاری دولت سیزدهم و مجلس شورای اسلامی و البته مشارکت‌های مردمی این هویت‌های رهاشده بار دیگر هویت فرهنگ و تاریخ کشور ایرانی و اسلامی ما را بیش‌ازپیش جلوه‌گر سازند.
