کیفیت بوکسیت مورد استفاده شرکت آلومینا کاهش یافته است
تبعات اقتصادی تعطیلی معدن تاش
هزینه ناشی از تعطیلی معدن از ۱۳۹۸ تا۱۴۰۰ بالغ بر ۱۸.۷۷۰میلیارد ریال است
با توجه به هدف‌گذاری تولید ارقام بالای فلز آلومینیوم در برنامه‌های کشور و احداث چند کارخانه تولید شمش آلومینیوم، اهمیت تامین مواد اولیه این فلز راهبردی بیشتر مشخص می‌شود. معدن تاش، به دلیل داشتن بیش از یک‌سوم ذخایر بوکسیت شناخته شده، در حال‌حاضر از جمله مهم‌ترین معادن بوکسیت کشور محسوب می‌شود. با توجه به خواص منحصربه‌فرد فلز آلومینیوم و استراتژیک‌بودن این فلز در جهان و همچنین با توجه به هدف‌گذاری تولید ارقام بالای این فلز در برنامه‌های کشور و احداث چند کارخانه تولید شمش آلومینیوم، اهمیت تامین مواد اولیه این فلز راهبردی بیشتر مشخص می‌شود. آلومینا (اکسید‌آلومینیوم با درصد خلوص‌بالا) مهم‌ترین ماده‌اولیه در این صنعت است که از فرآوری سنگ معادن بوکسیت به‌دست می‌آید. در حال‌حاضر تنها تولیدکننده، شرکت آلومینای ایران (مجتمع جاجرم) است و تامین خوراک آن از طریق استخراج معادن بوکسیت به‌عنوان ورودی زنجیره تولید آلومینا و آلومینیوم صورت می‌پذیرد. ذخایر بوکسیت در کشور ما در مقایسه با سایر کشورها، اندک محسوب می‌شود، به‌گونه‌ای‌که تولید یک سال‌برخی از این کشورها به اندازه کل ذخایر بوکسیت شناسایی شده ایران است.
به‌طورکلی مهم‌ترین نگرانی‌های موجود پیرامون فعالیت معدن، درخصوص آلودگی آب و تخریب منابع آبی و تبعات ناشی از آن نظیر تاثیر این فعالیت‌ها بر آب‌های سطحی، تغییر جریان آب‌های سطحی و سیلخیزی منطقه است. در راستای بررسی این چالش‌ها و همچنین بر مبنای مطالعات صورت‌گرفته، شرکت آلومینای ایران اقدام‌هایی را پس از سال۱۳۹۸ در جهت برطرف‌کردن نگرانی‌ها انجام داده که از آن جمله می‌توان به کوچک‌‌‌‌‌سازی محدوده معدن‌کاری، تدوین طرح احیا و بازسازی معدن، پرداخت حقوق عرفی دامداران، احداث سازههای آبخیزداری، بررسی مداوم کمیت و کیفیت منابع آبی موجود در محدوده، ساماندهی محل تقاطع مسیل‌ها با جاده دسترسی معدن، انتقال بارهای بوکسیت اختلاط‌دار دپو شده و احداث سازههای کاهش زیان‌باری سیلاب اشاره کرد.
بر این اساس و با توجه به اقدام‌های اصلاحی و تمهیدات صورت‌گرفته شرکت آلومینای ایران و تاییدات مراجع قانونی و نظارتی، اهمیت معدن تاش در چرخه اقتصادی کشور، چالش‌های تامین بوکسیت از خارج کشور (سختی بالای بوکسیت خارجی، خروج ارز و کاهش اشتغال پایدار) و عدم‌کیفیت مناسب از (لحاظ تناژی و عیاری) منابع تامین بوکسیت در داخل کشور، پیشنهاد می‌شود امکان بازگشایی مجدد معدن توسط مسوولان ذی‌ربط با درنظر گرفتن اقناع اجتماعی و توصیه‌های این گزارش مبتنی بر نظارت‌های پسینی سختگیرانه بر عملکرد زیست‌محیطی معدن (مانند الزامات محل دپوی باطله، غلظت عناصر سمی در آب‌های زیرزمینی، احداث و تقویت سازههای کاهش زیان‌باری سیل و...) موردبررسی مجدد قرار گیرد.
موقعیت جغرافیایی و راه‌های دسترسی
کانسار بوکسیت تاش به مساحت اولیه ۱۳۱۳هکتار و مساحت فعلی (اصلاحی) ۲۱۰هکتار در استان سمنان و در حدود ۴۰ کیلومتری شمالغرب شهرستان شاهرود قرار دارد. دسترسی به محدوده از طریق جاده آسفالته شاهرود-بسطام-تاش امکان‌پذیر است. از روستای تاش‌علیا به سمت شمال‌شرق جاده‌ای وجود دارد که به معدن تاش می‌رسد. روستای تاش مهم‌ترین آبادی نزدیک به معدن است. افزون بر آن قبل از روستای تاش نیز یک جاده خاکی وجود دارد که جاده اختصاصی معدن است و از دامنه کوه به معدن می‌رسد.
میزان استخراج و تولید معدن تاش
کانسار بوکسیت‌تاش به بلوک‌های مختلفی به‌نام‌های پیرمیشی ۱ ،۲ و ۳ ،آهار غربی و شرقی، چشمه خرسی ۱ ،۲ و ۳ و خوش‌دره ۱ ،۲ و ۳ تفکیک شده‌است که از میان این بلوک‌ها، چشمه‌خرسی ۱و خوش دره ۳ بیشترین گسترش و میزان ذخیره را دارا هستند. عملیات بهرهبرداری در معدن بوکسیت تاش از سال۱۳۹۰ (پس از صدور پروانه اکتشاف در تاریخ ۲۸/ ۰۶/ ۱۳۸۹) با اخذ مجوزهای برداشت موقت از سازمان صمت استان سمنان آغاز و سپس پروانه بهرهبرداری در تاریخ ۱۹/ ۱۲/ ۱۳۹۲ به مدت پنج سال‌صادر شد. ظرفیت استخراج سالانه معدن در پروانه بهرهبرداری صادره، ۱۴۰هزار تن تعیین شده‌بود که در دو مرحله در سال۱۳۹۴ ابتدا به ۲۱۰هزار‌تن و سپس به ۳۵۰هزار تن افزایش یافت، پس از عملیات تکمیلی حفاری اکتشافی در سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷، براساس طراحی نهایی انجام‌شده برای معدن تاش و مطالعات فنی و اقتصادی صورت‌گرفته ذخیره‌ای بیش از ۸میلیون‌تن با مدول متوسط ۵/ ۳۶ از معدن تاش قابل استخراج است و از این میزان، ۴.۴۶۲.۰۰۰تن ازسوی مسوولان سازمان صنعت، معدن و تجارت استان سمنان به تصویب رسید‌و براساس آن برنامه تولید این معدن برمبنای تولید سالانه ۳۵۰هزار‌تن ماده‌معدنی طراحی شده‌است که برای تحقق این امر، نسبت باطلهبرداری طرح، ۱۴ به یک است.
استخراج در معدن تاش به روش روباز (pitmining Open) و ارتفاع پله نهایی ۱۰متر، شیب جزئی پله بین ۵۰ تا ۶۳ درجه، عرض پله‌های ایمنی بین ۴ تا ۵ متر، ارتفاع پله استخراجی حداکثر ۵ متر، عرض راه ۱۰ متر و شیب راه حداکثر ۱۲درصد طراحی شده‌است. در سال۱۳۹۸ میزان تقریبی ۷۸هزار مترمکعب باطله از معادن بوکسیت تاش استخراج و به دامپ‌های باطله به‌عنوان خاک نباتی در روباره و به میزان منتقل و عمدتا کمتری از دولومیت‌های الیکا جهت احداث و انتقال جاده از روی بوکسیت و در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰، با توجه به برنامه احیا و بازسازی معدن، عملیات بارگیری و حمل باطله از بلوک پیرمیشی با هدف پرکردن نقاط تعیین‌شده برای انجام عملیات بازسازی صورت‌گرفته است.
چالش‌های زیست‌محیطی و اجتماعی
در مناطق کانه‌زایی، غلظت عناصر سمی در محیط‌های سطحی و انتقال آنها در چرخه‌های زیستی به ماهیت طبیعی منطقه (غلظت زمینه طبیعی عناصر) و نقش فرآیندهای انسان‌زاد در تشدید این غلظت بستگی دارد و تاثیر معدن‌کاری بسته به عواملی نظیر کیفیت سنگ‌معدن، روش استخراج، شرایط آبشناختی منطقه، نوع اقلیم سنگ، مقیاس عملیات، پستی و بلندی و بسیاری از عوامل وابسته دیگر متغیر است. ازآنجا‌‌‌‌‌که تقاضا برای منابع معدنی رو به افزایش است، باید با در پیش‌گرفتن اقدام‌های شایسته حفاظتی و مهندسی و از طریق مهار آلودگی هوا، آب، خاک و رسوبات، مشکلات را در محل و به دور از آن، کمینه کرد و در صورت عدم درنظرگرفتن شاخص‌های توسعه‌پایدار و چالش‌های پیش‌رو در استخراج و فرآوری ذخایر معدنی، سبب بروز نگرانی‌های اجتماعی و زیست‌محیطی می‌شود.
در ارزیابی آثار زیست‌محیطی معادن بوکسیت عوامل زیادی دخیل است که برخی از مهم‌ترین این عوامل ذخیره و عیار ماده‌معدنی، موقعیت جغرافیایی، روش معدن‌کاری، عمق قرارگیری ماده‌معدنی، نوع سازندهای زمین شناختی، شرایط هیدرولوژیکی منطقه و پوشش گیاهی است.
پیامدهای اقتصادی ناشی از عدم‌تمدید پروانه
جلوگیری از بهرهبرداری معدن تاش و تعطیلی این معدن تاثیر زیادی بر کاهش کیفیت بوکسیت مورد‌استفاده شرکت آلومینا به‌عنوان تنها تولیدکننده پودر آلومینا گذاشته است. از لحاظ اقتصادی، کیفیت و کمیت بوکسیت تاش عامل تعیین‌کننده‌ای در افزایش تولید، کاهش هزینه‌ها و تداوم تولید آلومینا دارد. همچنین ضریب پایین باطلهبرداری در معدن تاش نسبت به بقیه معادن شرکت آلومینا و نزدیکی این معدن به جاجرم از موضوع‌هایی است که نمی‌توان از آنها چشم‌پوشید. با توجه به صورت‌وضعیت‌های انجام‌شده در دوره فعالیت ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۷ کل باطلهبرداری انجام‌شده از معدن تاش حدود ۱.۶۱۸.۰۰۰تن بوده که نشان‌دهنده نسبت پایین باطله به ماده‌معدنی این معدن در دوره هفت‌ساله است و این فاکتور خود به تنهایی بیانگر ارزش بالای این معدن در تامین بوکسیت خوراک با ارزش اقتصادی بالاست که با تعطیلی این معدن، جبران بوکسیت با نسبت باطلهبرداری ۱۴ انجام شد. همچنین در سال‌های قبل از ۱۳۹۸ با فعالیت معدن تاش وتامین بوکسیت با مدول بالا خوراک ارسالی به‌کارخانه با مدول ۲/ ۴ در جریان بوده که بعد از تعطیلی معدن تاش (با مدول بالاتر نسبت به دیگر معادن این شرکت)، در اسفند سال۱۳۹۷ مدول ماده‌اولیه به ۷۱/ ۳کاهش یافته‌است. کاهش مدول بوکسیت، مشکلاتی همچون افزایش میزان باطلهبرداری در معادن شرکت آلومینای ایران، افزایش هزینه‌های استخراج و حمل بوکسیت، افزایش مصرف بوکسیت به ازای هر تن تولید آلومینا، افزایش میزان سیلیس که به افزایش مصرف سود در فرآیند بایر منجر می‌شود که این خود به دلیل قیمت بالای سود سوزآور باعث کاهش سودآوری شرکت می‌شود، افزایش حجم گل تولیدی که خود باعث کند‌شدن سیستم شست‌و‌شوی گل قرمز در فرآیند بایر شده و از طرفی باعث افزایش هدر رفت سود، آلومینا و آب می‌شود، افزایش دبی واحد انحلال که به افزایش استهلاک تجهیزات کارخانه منجر می‌شود را به‌وجود آورده‌است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال‌های ابتدایی شروع به‌کار معدن تاش، اعتراض‌هایی ازسوی فعالان و سازمان‌های مردم‌نهاد زیست‌محیطی شهرستان شاهرود نسبت به فعالیت‌های استخراجی معدن صورت‌گرفت. عمده نگرانی‌های مطرح‌شده در زمینه‌هایی از قبیل آلودگی آب به فلزات سنگین نظیر آرسنیک، آهن و آلومینیوم، تخریب منابع آبی، تخریب پوشش گیاهی و جانوری منطقه، خطر وقوع سیلابهای سهمگین و ایجاد ریزگرد و گردوغبار در سطحی گسترده‌تر است. شرکت آلومینای ایران در پایان سال۱۳۹۷ به تمدید پروانه بهرهبرداری معدن تاش اقدام کرد که با اکتشافات جدید ذخیره قطعی آن به میزان ۴/ ۴میلیون تن رسیده‌است. عمر معدن ۱۲ سال محاسبه و سازمان صنعت، معدن و تجارت استان سمنان تایید کرد، اما با توجه به چالش‌های به‌وجود آمده، شورای تامین استان به عدم‌تمدید پروانه بهرهبرداری رای داد. به‌طورکلی مهم‌ترین نگرانی‌ها، درخصوص آلودگی آب و تخریب منابع آبی و تبعات ناشی از آن نظیر تاثیر فعالیت‌های معدنی بر آب‌های سطحی، تغییر جریان آب‌های سطحی و سیلخیزی منطقه است.
کاهش کیفیت بوکسیت شرکت آلومینا
اهمیت راهبردی تولید آلومینا در کشور و محدودیت منابع بوکسیت از یک‌سو و نگرانی‌های زیست‌محیطی و اجتماعی استخراج معادن تامین‌کننده خوراک کارخانه تولید آلومینا ازسوی دیگر، سبب شد تا چالش‌هایی کلیدی در این حوزه به‌وجود آید. یکی از این موارد حائزاهمیت، فعالیت معدن بوکسیت تاش به‌عنوان یکی از منابع اصلی تامین بوکسیت کارخانه آلومیناست که برخی نگرانی‌های بحق ناشی از تبعات از مسائل زیست‌محیطی آن، سبب منازعات محلی و به‌تبع آن عدم‌تمدید پروانه بهرهبرداری معدن شده‌است. عمده نگرانی‌های مطرح‌شده در زمینه‌هایی از قبیل آلودگی آب به فلزات سنگین نظیر آرسنیک، آهن و آلومینیوم، تخریب منابع آبی، تخریب پوشش گیاهی و جانوری منطقه، خطر وقوع سیلابهای سهمگین و ایجاد ریزگرد و گردوغبار در سطحی گسترده‌تر است. در بررسی چالش‌های زیست‌محیطی معدن بوکسیت تاش و پیامدهای ناشی از تعطیلی آن، بازدیدهایی صورت‌گرفت و در ضمن بحث و تبادل‌نظر با مسوولان محلی و استانی، اقدام‌های صورت‌گرفته ازسوی شرکت آلومینای ایران و نتایج حاصل از گزارش و مطالعات علمی انجام‌شده و مستندات آن، نشان داد عدم‌آلودگی آب و تاثیر معدن‌کاری بر کمیت و کیفیت منابع آبی منطقه، غلظت پایین عناصر سمی در خاک، رسوبات و گیاهان و عدم‌تاثیر در تغییر شیب توپوگرافی کلی منطقه است. همچنین با توجه به مطالعات مراجع دانشگاهی معتبر، اقدام‌های صورت‌گرفته در راستای مدیریت آب‌های سطحی و مسیل‌ها و احداث سازههای کاهش زیان‌باری سیلاب، فعالیت‌های معدن تاثیر محسوسی بر الگوی توزیع روان‌آب و تغییر مسیر جریان‌های سطحی در حوزه آبریز تاش نخواهد داشت و کنترل سیلاب با مدیریت بهتری در منطقه انجام می‌شود؛ این در حالی است که مطابق برآورد انجام‌شده، هزینه‌های اقتصادی ناشی از تعطیلی معدن تاش در دوره سه‌ساله ۱۳۹۸ تا۱۴۰۰ مبلغی بالغ بر ۱۸.۷۷۰میلیارد ریال بوده‌است.
بازگشایی معدن با پایش‌های مستمر
به دلیل عدم‌تدوین معیارهای شفاف و مشخص برای تعامل بخش معدن با سازمان‌های حفاظت محیط‌زیست و منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، هماهنگی و هم‌افزایی موردانتظار شکل نگرفته است، لذا با توجه به اینکه از نظر تخریب و آلودگی محیط‌زیست فعالیت‌های معدنی ماهیتا با سایر فعالیت‌های تولیدی، صنعتی، عمرانی و... تفاوت‌های جدی دارد. تدوین قوانین و مقررات زیست‌محیطی مرتبط با آنها نیز باید با درنظر گرفتن این مساله انجام شود. عدم‌درک درست از ماهیت فعالیت‌های معدنی در این‌گونه موارد، به ایجاد موانعی جدی بر سر توسعه معادن و صنایع معدنی منجر شده‌است.
لذا در این گزارش با توجه به موارد یادشده و در راستای تحقق ارکان توسعه‌پایدار، پیشنهاد‌شده بازگشایی معدن با تاکید بر اجرای دقیق پیشنهادات و همچنین نظارت و پایش‌های مستمر آنها در زمان فعالیت معدن مطابق با طرح و الگوهای تایید شده سازمان حفاظت محیط‌زیست موردبررسی مجدد قرار گیرد. ایجاد کارگروهی متشکل از مسوولان استانی، محلی، سازمان‌های مردم‌نهاد مربوطه و شرکت آلومینا برای ایجاد خط‌مشی و دستورالعمل جامع مسوولیت اجتماعی شرکت به‌منظور اجرای مستمر مسوولیت‌های اجتماعی در طول فعالیت معدن تحت‌نظارت کارگروه، مدیریت پیوسته دپوی باطله معدن بوکسیت تاش با تراس‌بندی، تسطیح و آماده‌سازی جهت ایجاد بستر مناسب برای کاشت و کودپاشی سطح و کاشت نهال‌های اُرس بومی البرز و بذر گیاهان مرتعی مناسب در سطح آن، تهیه طرح کاربری پسامعدن‌کاری و بازسازی پیت‌های به‌جا مانده از عملیات معدن‌کاری و تعهد به اجرای آن پس از پایان کار معدن، به‌کارگیری ناظران مقیم منابع طبیعی جهت نظارت مستمر بر فعالیت‌های معدن در این حوزه، به‌کارگیری نیروهای همیار محیط‌زیست وفق نظر سازمان محیط‌زیست به‌منظور پایش در محدوده معدن در جهت حفاظ از زیست مندان، پایش مداوم و فصلی غلظت عناصر بالقوه سمی در محیط آب وخاک و حفر چاه‌های پایش در پایین‌دست به‌منظور پایش مداوم غلظت عناصر در آب زیرزمینی در زمان فعالیت معدن، ادامه پایش‌های فصلی آب در آینده با هدف پایش آثار معدن‌کاری بر کمیت و کیفیت منابع آب در زمان فعالیت معدن، مالچ پاشی منظم جاده‌های معدن جهت تثبیت خاک و جلوگیری از بروز گردوغبار، طراحی و اجرای کانال با ابعاد ۲×۵/ ۱ متر با نظارت تیم کارشناسی دانشگاه صنعتی شاهرود و آب منطقه‌ای استان در امتداد مسیل خوش‌دره و منتهی شده به پیت‌های طراحی شده (پیت خرسی ۵۰۰×۵۰۰ متر و پیت پیرمیشی ۷۰۰×۴۰۰ متر) و انحراف آب تا خروجی مطمئن و احیای مستمر آن در صورت تخریب در اثر فعالیت‌های معدنی یا سیلاب، حفاری چاه‌های پیزومتری یا مشاهده برای اندازه‌گیری مستقیم تراز آب‌های زیرزمینی به‌عنوان پیش‌نیاز انجام مطالعات آب‌های زیرزمینی و هیدروژئولوژی در محدوده معدن، احداث سازههای آبی در پایین‌دست با هدف جمع‌آوری و ساماندهی روان‌آب‌ها و سیلابهای احتمالی جهت هدایت ایمن جریان و انتقال آب به محل مصرف در فصول مورد‌نیاز کشاورزی و باغات منطقه، مکان‌‌‌‌‌یابی مناسب دپوی باطله‌‌‌‌‌های استخراج با درنظر گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی و پایداری فیزیکی و شیمیایی محل دپوی باطله جهت کاهش آثار نامطلوب بر منابع آب سطحی و زیرزمینی، در مناطقی از محدوده معدن که منابع خاکی محدود است، با تجزیه شیمیایی باطله‌ها و افزایش حاصلخیزی و مساعد‌کردن بافت باطله‌ها در مناطق فقیر از خاک حاصلخیز جهت بازسازی محدوده برای کاشت گیاهان بومی، همکاری در تهیه و تدوین طرح جامع گردشگری شهرستان شاهرود و امکان‌سنجی و فراهم آوری احداث مجموعه فرهنگسرا در راستای مسوولیت‌های اجتماعی و فرهنگی، نظارت مستمر و ادواری بر طرح پایش زیست‌محیطی و برنامه احیا و بازسازی معدن ازسوی کارشناسان ادارات ذی‌ربط (حفاظت محیط‌زیست، منابع طبیعی و آبخیزداری و آب منطقه‌ای)، پایش و نظارت بر مدیریت روان‌آب در آبراهه اصلی محدوده معدنی با نظارت شرکت آب منطقه‌ای استان سمنان و شرکت مشاور جهت مدیریت مخاطرات ناشی از سیل‌های احتمالی در محدوده فعالیت‌های معدنی، نظارت و پیگیری سازمان صنعت، معدن و تجارت استان سمنان بر تخصیص تا یک‌درصد از فروش معدن تاش به مناطق روستایی مجاور با تصویب شورای معادن استان و مطابق با جزء«۵» بند«الف» ماده(۴۳) قانون برنامه ششم توسعه کشور، ایجاد تفاهم‌نامه همکاری شرکت آلومینای ایران با مسوولان محلی و استانی در حوزه‌های توسعه صنعتی، اجتماعی و زیست‌محیطی مناطق اطراف معدن‌کاری شده، متناسب با رویکردهای برنامه هفتم توسعه از جمله پیشنهاد‌های گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در زمینه بازگشایی این معدن و کاهش چالش‌های اجتماعی و زیست‌محیطی است.
