در این میان، سوالات متعددی درخصوص فرمول تشکیل بازار آب و مزایای آن وجود دارد. در «دومین کنفرانس دوسالانه اقتصاد آب»، علاوه بر اینکه فعالان بخش‌خصوصی تنها راه برون‌رفت از تنش آبی در کشور را تشکیل بازار آب عنوان کردند، در یک گزارش پژوهشی نیز تجربه پنج کشور در ایجاد بازار آب و مزایا و معایب آن مورد بررسی قرار گرفته است که در ادامه این گزارش جزئیات آن به تفصیل آورده شده است.

در دهه‌های اخیر به دلیل افزایش جمعیت کشور، تقاضا برای منابع آب در بخش‌های صنعت، کشاورزی و شرب، افزایش چشمگیری داشته است. اما به دلیل شرایط اقلیمی و محدود بودن بارندگی و همچنین محدودیت‌های مالی افزایش عرضه آب با محدودیت مواجه شده است. علاوه بر کمبود بارش، پراکندگی بارندگی‌ها در سطح کشور متناسب نبوده و اغلب بارش‌ها در سواحل دریای خزر و غرب و جنوب غربی کشور رخ داده است. در شرایطی که مازاد تقاضا برای منابع آب وجود داشته و افزایش عرضه نیز با محدودیت مواجه است، استفاده بهینه و کارآ از منابع آب موجود لازم و ضروری به نظر می‌رسد. اما شواهد نشان می‌دهد که در حال حاضر منابع آب به‌صورت بهینه مورد استفاده قرار نمی‌گیرند. یکی از دلایل مصرف ناکارآی منابع آب، پایین بودن آب بهای پرداختی توسط بهره‌برداران کشاورزی، صنعتی و مصرف‌کنندگان آب شرب و در نتیجه کاهش انگیزه‌شان در استفاده بهینه از منابع آب محدود بوده است. طبق تئوری‌های اقتصادی تشکیل بازار آب رقابتی شرط کافی برای تخصیص بهینه منابع آب است. یک بازار آب نهادی است که منابع آب با توجه به ارزش اقتصادی آن بین خریداران و فروشندگان مبادله می‌شود.

تجربه کشورها

در پژوهش پیش‌رو تجربه پنج کشور در زمینه بازار آب مورد واکاوی قرار گرفته است. مروری بر بازارهای آب در جهان نشان می‌دهد انواع مختلفی بازار برای بخش آب از جمله «بازارهای رسمی» و «بازارهای غیررسمی» تعریف شده‌اند. در این میان بررسی تجربه سایر کشورها می‌تواند به جمع‌بندی در فرمول تشکیل بازار آب در کشور کمک قابل‌توجهی کند. یکی از قدیمی‌ترین بازارهای آب در دنیا که شکل گرفته است، مربوط به بازار غرب آمریکا است. حال این سوال مطرح است که این بازار مطابق با چه فرآیندها و تحولاتی شکل گرفته است. در سال ۱۸۴۸ میلادی، افزایش گسترده مهاجرت به غرب آمریکا به علت کشف معادن طلا رخ داد. به دنبال این افزایش جمعیت، چند سال بعد در سال ۱۸۵۵ میلادی مجزا شدن مالکیت آب از زمین در دستور کار سیاست‌گذاران غرب آمریکا قرار گرفت. اما در سال ۱۸۶۰، تغییر استفاده آب از استخراج معادن به سمت زمین‌های کشاورزی به وقوع پیوست. در این سال‌ها هنوز خبری از شکل‌گیری بازار آب نبود. این روند ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۸۷۰ میلادی، بازار آب در غرب آمریکا شکل گرفت که در اولین گام امکان خرید و فروش و اجاره حقابه‌ها در این بازار تسهیل شد. در اواخر قرن نوزدهم نیز اقدام برای دریافت حقابه از طریق سازمانی دولتی در دستور کار قرار گرفت. قرن نوزدهم در حالی با این اتفاقات در بخش آب همراه بود که در نیمه اول قرن بیستم، کاهش آب‌های سطحی برای اعطای حقابه و افزایش استفاده از آب‌های زیرزمینی به یکی از چالش‌های بازار آب در غرب آمریکا تبدیل شد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد سیاست‌گذاران آمریکایی در مورد بازار آب دو رویکرد را دنبال کرده‌اند. آنان در دهه ۱۹۷۰ تا ۲۰۰۰ افزایش چشمگیر حقابه‌ها نسبت به جمعیت را دنبال کردند و در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ این سیاست‌گذاری تغییر کرده و در نهایت کاهش تعداد حقابه‌ها و تغییر از بخش کشاورزی به بخش شهری در دستور کار قرار گرفته است. تشکیل بازار آب در غرب آمریکا در حالی در چند دهه مختلف مورد توجه قرار گرفت که مشکلات این بازار با ایجاد بانک آب به‌عنوان یک راه‌حل دنبال شده است. بانک آب هم که در منطقه حفاظت از آب شمال کلرادو تشکیل شد، شامل ۱۲ مخزن آب، بیش از ۲۰۰ کیلومتر کانال و تونل است که این سیستم آب اضافی برای ۲۶۰هزار هکتار زمین کشاورزی فراهم می‌کند.

شیلی یکی دیگر از کشورهایی است که به تشکیل بازار آب اهتمام ورزیده است. بازار آب شیلی از سال ۱۹۸۱ میلادی آغاز به کار کرد. فرمول تخصیص حقابه در این کشور نیز براساس پارامترهایی همچون وجود قراردادی مشتمل بر حجم آب مربوطه، منبع تامین و نقطه تحویل، بدون تعیین نوع کاربری در نظر گرفته می‌شود. نهاد اجرایی این بازار نیز نهادهای دولتی و تشکل‌های مردمی تحت عنوان سازمان‌های مصرف‌کننده هستند. همچنین حقابه‌های بازار آب شیلی نیز به «حقابه‌های دائمی»، «مشروط» و «پیوسته و ناپیوسته» تقسیم می‌شوند. هزینه مبادلات هم ناشی از هزینه‌های تغییر و توسعه شبکه‌های انتقال آب و هزینه‌های هر معامله است. از سوی دیگر در بازار آب شیلی احتمال ایجاد انحصار به دلیل نبود محدودیت در درخواست‌ اولیه حقابه‌ها بالا ارزیابی شده است.

اما در بازار آب چین چه سازوکارهایی در نظر گرفته شده است؟ در این گزارش تاریخ مشخصی از تشکیل بازار آب چین اعلام نشده است اما تخصیص آب در بازار چینی‌ها با وجود قرارداد با کاربران فراهم می‌شود. نهاد اجرایی بازار آب چین هم نهادهای دولتی هستند. انواع حقابه چینی‌ها نیز به دو دسته «حقابه‌های کوتاه‌مدت» و «حقابه‌های بلندمدت» قابل تفکیک است. همچنین ارزیابی‌ها نشان می‌دهد، هزینه برای معامله در بازار آب این کشور وجود دارد و بانک‌های آب با هدف کاهش هزینه مبادلات تشکیل شده است. سطح مبادلات در بازار آب چین نیز در سه سطح «کاربری»، «گروهی» و «دولت‌های محلی» وجود دارد.

اما یکی دیگر از بازارهای آب مورد بررسی در این پژوهش، بازار آب آفریقای جنوبی است. در سازوکار در نظر گرفته شده برای این کشور، ممکن است تخصیص حقابه به مالکیت دیگران اختصاص یابد. از این رو عدم اطمینان در مالکیت آب وجود دارد. نهاد اجرایی بازار آب این کشور نهادهای دولتی است و حقابه‌ها نیز به حقابه‌های «دائمی» و «موقت» تقسیم می‌شود. از سوی دیگر حجم مبادلات در بازار آب آفریقای جنوبی بیشتر در بخش کشاورزی بوده، هر چند مبادلات بین بخشی از حوزه کشاورزی به بخش صنعت نیز در نظر گرفته شده است. قیمت‌گذاری پایدار مدلی است که در نوع مبادلات آنها دیده می‌شود، اما به دلیل نبود اطلاع‌رسانی مرکزی، عدم تقارن اطلاعات قیمتی بین خریدار و فروشنده به چشم می‌خورد. بازار آب اسپانیا یکی دیگر از بازارهایی است که مورد بررسی قرار گرفته است. اصلاح قوانین بازار آب اسپانیایی‌ها در سال ۱۹۹۹ در دستور کار متولیان آن قرار گرفته است چرا که تا سال ۱۹۹۹ کاربران در سازوکار تخصیص حقابه، اجازه مبادله یا اجاره را نداشتند. مطابق با ارزیابی‌های صورت گرفته سکان هدایت این بازار به دست نهاد دولتی و همچنین فعالیت بخش خصوصی در توسعه زیرساخت‌ها است. بعد از اصلاح قوانین در بازار آب اسپانیا، وجود سه نوع حقابه «امتیازات اداری»، «مجوز برای شرکت‌های آبیاری» و «مجوز آب‌های زیرزمینی» نهادینه شد. نوع تخصیص حقابه‌ها نیز به‌صورت موقتی و غیردائمی برای زمان خشکسالی‌ها در نظر گرفته شده است. مبادلات در این بازار هم با دو مکانیزم «فروش مجوز» و «استفاده از بانک آب عمومی» صورت می‌گیرد. البته سازوکار بازار آب در اسپانیا، در سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۹ با تغییراتی همچون ترویج بازار آب و وضع قوانین جدید در خشکسالی و در سال ۲۰۱۳ با اصلاحات آزادسازی تجارت آب در راستای بهبود شرایط اقتصادی و مالی در شرایط بحران اقتصادی همراه بوده است.

چند پیشنهاد

در پژوهش ‌پیش‌رو پیشنهادهایی نیز مطرح شده است. در بخشی از این پیشنهادها به این موضوع اشاره شده است که تشکیل بازار آب در بخش کشاورزی، منافع اقتصادی متعددی دارد و در نتیجه راه‌حل امیدبخشی است که برای افزایش کارآیی اقتصادی آب، افزایش درآمد، کاهش ریسک درآمدی خریداران و فروشندگان آب پیشنهاد می‌شود. همچنین بازار رقابتی می‌تواند بازده برنامه‌ای کشاورزان را افزایش داده، رفاه کشاورزان را حداکثری کند و تخصیص مجدد آب مطابق با ارزش‌گذاری در چارچوب بازار آب انجام گیرد و در نتیجه مدیریت تامین آب بهبود یابد. اما آنچه اهمیت فراوان دارد این است که در تعیین قوانین، تعریف حقابه‌ها، ارائه اطلاعات به شرکت‌کنندگان دقت کافی به عمل آید تا از شکست بازار به دور ماند. همچنین پیشنهاد شده که تعریف حقابه باید به شکل سهم‌بری باشد و در بین تقسیم‌بندی سهم مصرف‌کنندگان باید سهمی نیز برای محیط‌زیست در نظر گرفته شود. از سوی دیگر، پیش‌زمینه ایجاد بازار آب، سرمایه‌گذاری لازم در حوزه اقتصاد کشاورزی است، به نحوی که تمایل و توانایی لازم برای واکنش مناسب نسبت به سیاست‌های اقتصادی را داشته باشند.