خطر «جمعیت ۱۸ میلیونی» در مجموعه شهری تهران؛ صنایع همسایه مقصرند؟
ردپای متهمان آلودگی پایتخت
عکس: مهتاب بیگی
حلیا سادات حسینی، مدیرکل محیطزیست و توسعه پایدار شهرداری تهران در مورد وضعیت آلودگی هوای کلان‌شهر تهران با تاکید بر اینکه آلودگی هوای تهران مسأله امروز و دیروز یا امسال و سال گذشته نیست بلکه این مسأله از سال‌ها و شاید چند ده سال قبل از مهم‌ترین مسائل محیط‌‌‌زیستی شهر تهران بوده است و تنها تغییری که به وجود آمده، تبدیل شدن آن به معضل محیط‌‌‌زیستی انسانی و اجتماعی است گفت: کاهش بادهای شمالی در تهران، تخلیه هوا و فرا‌رفت ذرات معلق از شمال به جنوب را کاهش داده و در نتیجه شرایط مناسبی را جهت سکون هوا در روی سطح شهر فراهم می‌‌‌سازد که این امر به نوبه خود افزایش دمای کمینه را در پی دارد.
وی با بیان اینکه این پدیده با توسعه بیشتر شهر و کاهش هر چه بیشتر بادهای شمال به جنوب شتاب بیشتری خواهد گرفت، افزود: پایداری جوی نیز از دیگر عوامل تشدید‌کننده آلودگی هوا در تهران است. معمولا در لایه پایین جو درجه حرارت هوا با افزایش ارتفاع کاهش می‌‌‌یابد بنابراین طبیعی است که یک حرکت صعودی هوا به وجود آید و از این طریق آلودگی‌‌‌ها به طبقات بالایی جو منتقل شود. اما در بعضی شرایط خاص جغرافیایی مانند احاطه شدن یک شهر به وسیله کوه‌‌‌ها، یک لایه هوای گرم همچون سقف شیشه‌‌‌ای که بالای شهر را پوشانده باشد هوای سرد پایین را محبوس می‌کند و مانع بالا رفتن و دور شدن آلودگی‌‌‌ها از سطح شهر می‌شود. در این حالت پدیده وارونگی جوی رخ داده که طی آن جریان هوا معکوس شده و باعث پایداری بیشتر هوا و تراکم گازهای آلاینده در سطح شهر می‌شود. تهران نیز با توجه به وضعیت توپوگرافی خاص آن که به وسیله ارتفاعات البرز از سه جهت احاطه شده است در روزهای نسبتا زیادی از سال به‌خصوص در فصل‌‌‌های پاییز و زمستان با این پدیده روبه‌رو است که باعث افزایش غلظت آلاینده‌‌‌ها تا سطح بسیار خطرناک می‌شود.
وی ادامه داد: منابع متحرک، منابع اصلی آلاینده هوا در شهر تهران محسوب میشوند. شهر تهران با وسعتی در حدود ۷۵۰ کیلومترمربع، جمعیتی بیش از ۸ میلیون نفر و حدود ۴ میلیون خودرو در حال تردد با معضل آلودگی هوا به صورت جدی مواجه است؛ در شهر تهران در مجموع حدود ۷۰۱۰۹۲ تن آلودگی در سال ۱۳۹۶ منتشر شده که ۵۷۸هزار تن مربوط به منابع متحرک و ۱۲۲هزار تن ناشی از منابع ساکن است. به عبارتی منابع متحرک ۵۸/ ۸۲ و منابع ساکن ۴۲/ ۱۷درصد آلودگی را به خود اختصاص داده‌‌‌اند که منابع متحرک آلودگی شامل خودروهای سبک شخصی، وانت بار، تاکسی، مینی‌بوس، اتوبوس‌های خصوصی و دولتی، موتورسیکلت و کامیون هستند. خودروهای سواری و موتورسیکلت بیشترین میزان تولید آلودگی را در شهر تهران داشته‌اند.
وی در مورد سهم و نقش صنایع در این آلودگی با بیان اینکه صنایع به عنوان یک کاربری اصلی در محدوده مناطق و پیرامون شهر تهران است، افزود: از زمان صنعتی شدن کشور و همزمان با توسعه صنعت حمل‌ونقل بسیاری از کارخانهها به‌ویژه کارخانه‌های تولیدات ثانویه در محدوده و پیرامون شهر تهران توسعه یافتند. یکی از اصلی‌‌‌ترین دلایل رشد لجام‌گسیخته جمعیت شهر تهران نیز وجود همین صنایع است. اگرچه این صنایع سبب رشد نسبی اقتصادی کشور در طول قرن گذشته شدند ولی صدمات جبران‌‌‌ناپذیر این صنایع بر پیکره پایتخت قابل تبدیل به پول و عدد و رقم نیست، چراکه بر اساس نتایج بسیاری پژوهش‌‌‌ها وجود صنایع پیرامونی شهر تهران ریشه اصلی همه معضلات محیط‌‌‌زیستی تهران است. این صنایع بخش بزرگی از جمعیت تهران و حومـه آن را باعث شده‌‌‌اند و عملا سهم موثری در تراکم بالای جمعیت این مجموعه شهری دارند. بنابراین مهم‌ترین کار پیش‌‌‌روی برنامه‌‌‌ریزان محیطزیست شهری جلوگیری از توسعه صنایع جدید و همچنین تلاش برای نظارت بر عمکرد کارخانهها، نظارت بر مصرف نوع سوخت و انرژی، تدوین برنامه‌‌‌ها و دستورالعمل‌ها در جهت جایگزین کردن سوخت‌های پاک در صنایع است و همچنین برنامه‌‌‌هایی نظیر جنگل‌‌‌کاری و کاشت گیاهان می‌توانند تا حدودی اثرات سوء صنایع پیرامونی شهر تهران را تعدیل کنند. بررسی نتایج طرح نشان داد بیشتــرین سطوح مربوط به صنایع در محدوده منطقه ۲۱، ۱۸ و ۹ جای گرفته‌‌‌اند و عملا در مناطق شمال شهر تهران سطوح بسیار کمی تحت پوشش صنایع است.
وی با بیان اینکه بیشترین واحدهای صنعتی در شهرستان تهران در محور تهران- کرج واقع شده‌‌‌اند، که با توجه به وجود بادهای غربی شرقی، این واحدها از منابع آلاینده هوای تهران محسوب میشوند، گفت: در قانون هوای پاک نقش و وظایف هریک از سازمان‌ها و ارگان‌ها در کاهش آلودگی هوا مشخص شده است اما به دلیل عدم‌آشنایی یا کوتاهی سازمان‌ها در امور محوله و همچنین عدم‌نظارت صحیح و دقیق تاثیر صنایع بر آلودگی هوا همچنان وجود داشته و حل نشده است.
حسینی در پاسخ به این پرسش که چرا حال تهران هر سال بدتر می‌شود، گفت: جمعیت مجموعه شهری تهران در حال رسیدن به مرز ۱۸ میلیون نفر است که مشکلات زیادی را برای منابع آب و هوایی پایتخت ایجاد کرده، این به آن معناست که دیگر توان اکولوژیک تهران به پایان رسیده و توانایی پذیرش جمعیت بیشتر و صنایع گسترده‌تری را ندارد. زمانی هوای تهران به لطافت و پاکی شهره بود اما اکنون جای نفس کشیدن ندارد، از یک طرف صنایع آلاینده در اطراف شهر و از سوی دیگر تردد خودروهای بی‌‌‌کیفیت و سوخت غیر‌استاندارد، نایی برای هوای تهران نگذاشته است، دیگر توان طبیعی تهران تمام شده و قدرت خودپالایی آن به پایان رسیده است، طبیعت به طور طبیعی به گونه‌ای عمل می‌کند که می‌تواند تا حد زیادی آلودگی را که وارد دشت و کوه می‌شود پاک کند اما اکنون حجم آلودگی به حدی زیاد است که دیگر این توان از طبیعت گرفته شده از این رو با کوچک‌ترین تغییر در روند طبیعت شاهد بروز حجم زیادی آلودگی هستیم که آلودگی هوا نمونه بارز آن است.
وی ادامه داد: محیطزیست شهری دربرگیرنده طیف و حوزه وسیع از شرایط و محیطی است که متضمن کیفیت زندگی مطلوب شهروندان و سلامت و آرامش جسمی و روحی آنان است و با به خطر افتادن هریک از عوامل و شرایط مذکور، محیطزیست شهری دستخوش آشفتگی و بروز بحران‌های محیط‌‌‌زیستی شده و نهایتا سلامت و کیفیت زندگی شهروندان را تهدید و تنزیل خواهد کرد و متاسفانه شهر تهران با 10 بحران و چالش زیست محیطی نظیر بحران آب، آلودگی هوا، فاضلاب و پسماند، آلودگی‌‌‌های صوتی و بصری، تخریب طبیعت، از بین رفتن گونه‌‌‌های گیاهی و جانوری، تغییرات آب‌‌‌وهوا، بیابان‌‌‌زایی، ریزگردها، فرسایش خاک و تخریب سرزمین روبه‌رو بوده که نهایتا موجب به خطر افتادن سلامت شهروندان شده است و تراکم جمعیت شهری، تمرکزگرایی، سبک زندگی، فناوری و شرایط طبیعی عواملی هستند که در تحلیل وضعیت چالش‌‌‌های محیطزیست شهر تهران به‌‌‌عنوان نیروهای محرکه مطرح هستند. این نیروهای محرکه با افزایش فشار بر مولفه‌‌‌های آلاینده محیطزیست منجر به اثرات منفی محیط‌‌‌های مختلف میشوند که برای مقابله با آنها مجموعه اقدامات و سیاست‌‌‌هایی توسط نهادها و سازمان‌های مختلف اجرا میشوند.
وی با بیان اینکه مشکل‌‌‌سازترین پارامتر آلاینده هوای شهر تهران در سال‌های اخیر PM2.5 و PM10 هستند که مهم‌ترین منبع تولید آن خودروهای دیزلی (کامیونها و اتوبوس‌‌‌ها و...)، خودروها و موتورسیکلت‌‌‌های کاربراتوری و هجوم ریزگردها هستند، گفت: آلودگی صوتی نیز در شهر تهران 15 تا 25 دسی‌‌‌بل فراتر از حد مجاز است و بر این اساس شهر تهران در شرایط اضطرار آلودگی صوتی قرار دارد و بحث ریزگردها در تابستان و بحث وارونگی هوا در زمستان از مهم‌ترین علل بروز آلودگی هوا تهران در سالیان اخیر بوده است.
