سرانجام تحولات در قفقاز جنوبی به کجا ختم می‌شود؟
تهران-باکو در مدار تنش بیشتر
رئیس‌جمهور جمهوری‌آذربایجان سه‌شنبه هفته گذشته نیز در مراسم روز پیروزی این کشور در جنگ با ارمنستان در شهریور ۱۳۹۹ مدعی شد که برگزاری رزمایش‌‌‌ها -اشاره به رزمایش سپاه پاسداران در مرز با ارس- در مرز جمهوری‌آذربایجان موجب ترس باکو نخواهد شد. در پی این اظهارات و تداوم تبلیغات ضدایرانی و سیاه‌نمایی رسانه‌‌‌ها و مقامات رسمی جمهوری‌آذربایجان علیه جمهوری‌اسلامی ایران، سفیر جمهوری‌آذربایجان عصر روز پنج‌شنبه به وزارت امور خارجه احضار شد. متقابلا وزارت امور خارجه جمهوری‌آذربایجان نیز اعلام کرد سفیر ایران را بابت ابراز ناخرسندی از چند مورد احضار کرده است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم، وزارت امور خارجه ایران پنج‌شنبه ۱۹آبان اعلام کرد که علی علیزاده، سفیر جمهوری‌آذربایجان در تهران را به دلیل مواضع و اظهارات مقامات این کشور علیه ایران احضار کرده است. در بیانیه وزارت خارجه آمده است که سفیر جمهوری‌آذربایجان در پی تداوم تبلیغات ضدایرانی و سیاه‌نمایی رسانه‌‌‌ها و مقامات رسمی این کشور علیه جمهوری اسلامی ایران، به وزارت امور خارجه احضار شد. پیش از این نیز ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران طی نشست خبری به اظهارات مقامات جمهوری‌آذربایجان واکنش نشان داده و گفته بود: مسیر حل مشکلات قفقاز نه مراجعه به نیروهای فرامنطقه‌‌‌ای، بلکه از پایتخت کشورهای منطقه می‌‌‌گذرد. متقابلا وزارت امور خارجه جمهوری‌آذربایجان نیز روز جمعه سفیر ایران در باکو را احضار کرد.
به نوشته وبگاه «آذربایجان ۲۴»، سیدعباس موسوی، سفیر ایران در جمهوری‌آذربایجان به وزارت امور خارجه این کشور احضار شده است. در این ملاقات، وزارت امور خارجه جمهوری‌آذربایجان مراتب ناخرسندی باکو از موارد ادعایی «تبلیغات علیه جمهوری‌آذربایجان در رسانه‌‌‌های ایرانی، کارزارهایی برای لکه‌‌‌دار کردن باکو و لفاظیهای تهدید‌آمیز مقامات بلندپایه سیاسی و نظامی ایران» را اطلاع داد و آنها را «مغایر با روح روابط دو کشور» دانست. در این دیدار ادعا شده که «ایجاد شرایط اسکان برای اتباع جمهوری‌آذربایجان در ایران که علیه مبانی ساختار قانون اساسی این کشور مرتکب جرم شدهاند، غیرقابل قبول است و باید این افراد تحویل داده شوند.»
در سمرقند چه اتفاقی افتاد؟
لفاظیهای الهام علی‌اف در حالی ادامه دارد که او در تازه‌ترین ادعا از احیای جهان ترک و حفظ امنیت، حقوق و هویت ترک‌زبانان در خارج از کشورهای عضو سازمان ترک‌ها خبر داده است. به گزارش خبرگزاری تسنیم، رئیس‌جمهور آذربایجان طی اظهاراتی در نهمین اجلاس سران سازمان کشورهای ترک که در سمرقند ازبکستان در حال انجام است، با اشاره به رویکرد این سازمان در قبال ترک‌زبانان خارج از این مجموعه گفت: جهان ترک تنها از کشورهای مستقل ترک تشکیل نمی‌شود، بلکه مرزهای جغرافیایی آن گسترده‌تر است. معتقدم زمان آن فرارسیده است که در چارچوب سازمان، مسائلی مانند جلوگیری از همسان‌سازی و حفظ حقوق، امنیت و هویت ملی هموطنان خود را که در خارج از کشورهای عضو سازمان ترک‌ها زندگی می‌کنند، همیشه در نظر داشته باشیم.
وی افزود: نسل جوان جهان ترک باید فرصت تحصیل به زبان مادری خود را در کشورهای محل سکونت خود داشته باشد. متاسفانه اکثریت ۴۰میلیون آذربایجانی ساکن خارج از جمهوری‌آذربایجان از این فرصت‌ها محروم هستند. آموزش هموطنان خارج از کشورهای ترک به زبان مادری باید همواره در دستور کار سازمان باشد. باید در این راستا اقدامات لازم صورت گیرد. رئیس‌جمهور آذربایجان در ادامه لفاظیهای خود مدعی شد: دولت جمهوری‌آذربایجان توجه ویژه‌ای به حمایت از حقوق، آزادی‌ها و امنیت آذربایجانی‌های مقیم خارج از کشور دارد. ما به تلاش خود ادامه خواهیم داد تا-به گفته او -هموطنان ما که با سرنوشت تلخ از جمهوری‌آذربایجان جدا شدهاند، زبان، سنت و فرهنگ ما را حفظ کنند و به اندیشه آذربایجانی‌گری وفادار بمانند و هرگز با سرزمین تاریخی خود قطع رابطه نکنند.
سازمان دولتهای ترک یا سازمان کشورهای ترک که شورای ترک هم نامیده می‌شود و پیش‌تر شورای همکاری کشورهای ترک‌‌‌زبان نام داشت، یک سازمان بین‌المللی متشکل از پنج‌کشور ترک‌‌‌زبان ترکیه، جمهوری‌آذربایجان، قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان و کشورهای مجارستان و ترکمنستان به عنوان ناظر است. این شورا سوم اکتبر ۲۰۰۹ بنیان‌گذاری شد و نزدیک به ۱۴۵میلیون نفر جمعیت دارد.
فراموشی یک واقعیت تاریخی
الهام علی‌اف در حالی به جدا شدن ترک‌ها از سرزمین تاریخی خود (جمهوری‌آذربایجان) اشاره و اظهارات چند سال پیش رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه در جدا افتادن ملت ترک از آذربایجان را تکرار می‌کند که آنچه اکنون به عنوان جمهوری‌آذربایجان شناخته می‌شود، بخشی از خاک ایران بوده و با قرارداد گلستان در ۲۰۰سال پیش بین ایران و روسیه تزاری از کشورمان جدا افتاده است. براساس عهدنامه گلستان در سال ۱۱۹۲ خورشیدی، ایالت‌‌‌ها و ولایت‌‌‌های چهارده‌گانه گنجه و قرهباغ، ولایت‌‌‌های شکی، شیروان، قبه، دربند، بادکوبه، داغستان و گرجستان، محال شوره‌‌‌گل، آچوق‌‌‌باشی، گروزیه، منگریل و آبخاز و افزون بر آن، بخشی از سرزمین تالش نیز به تصرف روس‌‌‌ها، درآمد.
رئیس‌جمهور آذربایجان سه‌شنبه هفته گذشته نیز طی مراسمی که به مناسبت روز پیروزی این کشور در جنگ قرهباغ در شوشا برگزار شد، در سخنانی با اشاره به اقدامات سیاسی و نظامی جمهوری‌آذربایجان طی دوسال گذشته علیه ارمنستان در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی، اظهار کرد: «کسانی که در مرز جمهوری‌آذربایجان برای حمایت از ارمنستان رزمایش برگزار می‌کنند نیز باید این را بدانند که هیچ‌کس نمی‌‌‌تواند ما را بترساند.» اشاره علی‌اف به رزمایش سه‌روزه و بزرگ اقتدار نیروی زمینی سپاه بود که از ۲۵ مهرماه در منطقه عمومی ارس برگزار شد.
چرا علی‌اف اینچنین کرد؟
تحلیلگران و کارشناسان مسائل منطقه قفقاز معتقدند لفاظیهای رئیس‌جمهور آذربایجان علیه ایران و ارمنستان ناشی از بروز و ظهور چند متغیر مهم در فضای تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی است. متغیر اول توهم پیروزی بزرگ پس از جنگ دوم قرهباغ و آزادسازی مناطق اشغال‌شده از ارمنستان است که علی‌اف و مقامات این کشور را به این ادراک رسانده که فضا برای عملیات‌های جدید با هدف تکمیل پیروزی بزرگ فراهم است. این مساله به‌ویژه با ضعف‌های دولت ارمنستان و عدم‌دریافت حمایت ملموس از آمریکا تقویت شده است. ند پرایس هم با ادعای ادامه تهدید ایران علیه همسایگان از حمایت واشنگتن از باکو خبر داد.
متغیر دوم و بسیار مهم، حمایت‌های ترکیه از جمهوری‌آذربایجان در جنگ قرهباغ و عملیاتی‌سازی دالان زنگزور است که فضا را برای مانور باکو در منطقه قفقاز جنوبی فراهم کرده است. از دید مقامات ترک دالان زنگزور به گسترش حمل‌ونقل زمینی و مرتبط ساختن اروپا و آسیا به یکدیگر خواهد انجامید و یکی از مهم‌ترین مسیرهای حمل‌ونقل زمینی است که جمهوری‌آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را از طریق ارمنستان به روسیه و ترکیه متصل و زمینه را برای ارتباط آسیا، اروپا و خاورمیانه با یکدیگر فراهم می‌‌‌سازد. متغیر سوم نیز که ناشی از رفتار قدرت‌های بزرگ در ژئوپلیتیک قفقاز است، عدم‌بازیگری فعال آمریکا و به‌خصوص روسیه به‌عنوان دولتهای تاثیرگذار در مرزهای قفقاز است که زمینه را برای لفاظیهای علی‌اف فراهم کرده است. بحران اوکراین انرژی و هزینه مادی و اعتباری زیادی را بر مسکو تحمیل کرده و باعث شده است تا مقامات کرملین تمرکز مناسب بر قفقاز به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی دارای نفوذ در میان تنش جمهوری‌آذربایجان و ارمنستان را از دست بدهد و بازسازی آن طبیعتا نیازمند گذشت زمان است.
