مقایسه دو شاخص اصلی بازار سهام در یک دهه‌اخیر چه می‌گوید
سهام بزرگ یا کوچک؟
همواره در محافل بورسی و درمیان اهالی بورس تهران، انتقاداتی وجود داشته با این مضمون که شاخص‌کل بورس آینه تمام‌‌‌‌‌‌‌نمای وضعیت بازار سهام نیست. به بیانی ساده‌‌‌‌‌‌‌تر، چون مبنای محاسبات شاخص‌کل، وزن و ارزش بازار شرکت‌ها است، مثبت‌بودن چند نماد با ارزش بازار بالا می‌تواند چهره و رخسار بازار سرمایه را سبزپوش نشان دهد، درحالی‌که در واقعیت اکثر نمادهای بازار در محدوده سرخ تابلو، معامله می‌شوند.
در همین راستا و با توجه به چنین ضعف‌‌‌‌‌‌‌ها و کاستی‌‌‌‌‌‌‌هایی که در نماگر اصلی بازار سهام موجود بود، از ابتدای سال93، شاخص دیگری در بازار سهام تحت‌عنوان شاخص هموزن معرفی شد که در فرمول محاسبه آن سعی شده‌بود تا نقصان موجود در فرمول شاخص‌کل پوشش داده شود. این شاخص با توجه به اینکه وزن و ارزش بازار شرکت‌ها را یکسان درنظر می‌گرفت، نماگر بهتری برای بیان اوضاع و احوال و شمای کلی حاکم بر صحنه معاملات بورس تهران بود و چهره و سیمای بازار را به نحو مطلوب‌‌‌‌‌‌‌تر و بهتری از شاخص‌کل نمایش می‌داد.
واکاوی تفاوت شاخص‌کل و هموزن
همان‌طور که اشاره شد در فرمول محاسبه شاخص‌کل، وزن و ارزش بازار شرکت‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است. به‌عنوان مثال اگر در یک روز معاملاتی نماد فولاد با ارزش بازار فرضی 300 همت (هزار میلیارد‌تومان) با 5درصد افزایش قیمت مواجه شود و در مقابل 9نماد دیگر در بازار سهام موجود باشد که مجموع ارزش بازار آنها 50همت باشد و در آن روز این نمادها در دامنه منفی معامله شوند، با وجود اینکه به لحاظ تعداد 90درصد بازار در محدوده منفی معامله می‌شود، رنگی که شاخص‌کل برای اهالی بازار سهام نمایش خواهد داد، رنگ سبز خواهد بود، زیرا همان‌طور که ذکر شد شاخص‌کل، به وزن و ارزش بازار شرکت‌ها اهمیت می‌دهد و به تعداد نمادهای مثبت و منفی توجهی نمی‌کند. در نقطه مقابل اما شاخص هموزن این ضعف شاخص‌کل را جبران می‌کند؛ مثلا اگر در همان روز معاملاتی به سراغ شاخص هموزن برویم، خواهیم دید که این شاخص با کاهش ارتفاع همراه شده‌است، زیرا با توجه به وزن یکسان نمادها، طبیعتا چون در این روز، 90درصد بازار به لحاظ تعداد در محدوده سرخ تابلو معامله شده‌است، این شاخص نیز در مدار نزولی قرار خواهد گرفت.
نسبت شاخص‌کل به هموزن
بیش از سه دهه‌است که شاخص‌کل بورس تهران محاسبه و برای بیان اوضاع و احوال بازار سهام و مقایسه بازدهی سایر بازارها با بازار سهام از این شاخص استفاده می‌شود، اما همان‌طور که گفته شد، از ابتدای سال93 محاسبه و اعلام شاخص هموزن نیز در دستور کار قرارگرفت. شاخص هموزن از سطح مبدا 10هزار‌واحدی آغاز به‌کار کرده است؛ در واقع مبنای شروع محاسبه این شاخص از سطح 10هزار‌واحدی بوده‌است، این در حالی است که در همین تاریخ، شاخص‌کل بورس تهران در سطح 79هزار و 15واحدی قرار داشته‌است. با تقسیم عدد شاخص‌کل بر شاخص هموزن به نسبت شاخص‌کل به شاخص هموزن می‌رسیم که در آخرین روز معاملاتی اسفند سال92، در سطح 9/ 7 واحد قرار داشته‌است. طبیعتا با توجه به اثرگذاری بیشتر نمادهای شاخص‌‌‌‌‌‌‌ساز در شاخص‌کل و نمود عینی نوسان نمادهای کوچک در شاخص هموزن، از تاریخ مذکور به بعد، اگر عملکرد شاخص‌کل بهتر باشد، با توجه به بزرگ‌‌‌‌‌‌‌شدن صورت کسر، نسبت شاخص‌کل به هموزن عدد بیشتری را نمایش خواهد داد. افزون بر این اگر نمادهای کوچک‌تر بازار، عملکرد بهتری نسبت به نمادهای بزرگ و باارزش بازار بالا داشته باشند، با توجه به رشد بیشتر مخرج کسر نسبت به‌صورت آن، این نسبت عدد کوچک‌تری را به نمایش خواهد گذاشت.
بررسی سابقه تاریخی
اما در واقعیت و بعد از گذشت نزدیک به یک دهه‌از تاریخ شروع محاسبه شاخص هموزن، این نسبت اکنون در چه سطحی قرار دارد؟ در جریان معاملات آخرین روز از هفته گذشته، شاخص‌کل بورس تهران در سطح یک‌میلیون و 946هزار‌واحدی قرارگرفت و شاخص هموزن نیز در نزدیکی‌‌‌‌‌‌‌های کانال 668هزار‌واحدی آرام گرفت. با تقسیم دو عدد مذکور بر یکدیگر به عدد 91/ 2 به‌عنوان نسبت شاخص‌کل به هموزن می‌رسیم. همان‌طور که مشاهده می‌شود، این نسبت افت 73درصدی را تجربه کرده‌است. چنین افتی در این نسبت بدین معناست که در حد فاصل سال‌های 93 تا به حال، نمادهای کوچک و باارزش بازار پایین در بستر بازار سهام، عملکرد بهتری را به نمایش گذاشته‌اند. این نسبت از ابتدای شروع محاسبه نماگر هموزن همواره در مسیر نزولی قرار داشته‌است و در این اثنا، بازه‌‌‌‌‌‌‌هایی وجود داشته که به دلیل استقبال از نمادهای شاخص‌‌‌‌‌‌‌ساز در بازار سهام و عملکرد بهتر شاخص‌کل نسبت به شاخص هموزن، این نسبت در مسیر افزایشی قرارگرفته‌است؛ مثلا این نسبت با عملکرد بهتر شاخص‌‌‌‌‌‌‌سازها نسبت به نمادهای کوچک در سال99 تا نزدیکی‌‌‌‌‌‌‌های سقف تاریخی خود افزایش پیدا کرد، اما با شروع ریزش قیمت‌ها در مرداد و با توجه به اینکه شاخص‌سازهای بازار سهام دچار اضافه جهش شده‌بودند، شاهد تعدیل این نسبت بودیم.
مقایسه بازدهی دو نماگر اصلی
مقایسه بازدهی شاخص‌کل بورس تهران و شاخص هموزن در یک دهه‌اخیر و از انتهای اسفند سال92 تا پایان معاملات هفته گذشته گویای این نکته است که در این برش زمانی شاخص‌کل با رشد 2363درصدی همراه بوده‌است، این در حالی است که در همین بازه زمانی شاخص هموزن رشد 6578درصدی را برجای گذاشته است. در واقع همین رشد بیشتر شاخص هموزن نسبت به شاخص‌کل است که سبب‌شده نسبت شاخص‌کل به هموزن با افت 73درصدی از سطح 9/ 7درصدی تا سطح 91/ 2درصد عقب‌نشینی داشته‌باشد، پس در یک دهه‌اخیر نمادهای کوچک‌تر در بستر بازار سهام عملکرد به‌مراتب بهتری از نمادهای بزرگ داشته‌‌‌‌‌‌‌اند. اینکه آیا در آینده نیز چنین سناریویی محقق خواهد شد یا نه، به‌هزار و یک عامل بستگی دارد که در این مقال مجال پرداختن به آن نیست، اما می‌توان گفت که در بلندمدت سلسله‌‌‌‌‌‌‌ای از عوامل موجب می‌شوند که روند خاصی در بطن بازارهای مالی حادث شود که این عوامل در آینده نیز ممکن است به‌عنوان یک فاکتور اثرگذار بر بازار موجود باشند. موضوعی که در این اثنا به اذهان خطور می‌کند این است که با توجه به اینکه برای مقاصدی مانند شاخص‌‌‌‌‌‌‌سازی می‌توان از نمادهای بزرگ بازار استفاده کرد. بسیاری از سهامداران برای اینکه از شر دخالت‌های دولتی در امان بمانند، راهی نمادهای کوچک بازار شده‌اند. افزون بر این برای اهدافی مانند سفته‌‌‌‌‌‌‌بازی نیز نمادهای کوچک‌تر بازار، گذرگاه‌‌‌‌‌‌‌های بهتری نسبت به نمادهای بزرگ هستند و با نقدینگی کمتر می‌توان روند معاملات این نمادها را تحت‌تاثیر قرار داد.
