در یک گزارش پژوهشی فرصت‌ها و تهدیدهای طرح گروه ۲۰ بررسی شد
سایه جنگ بر کریدور هند- اروپا
یکی از مهم‌ترین پروژه‌ها در این کلان استراتژی، کریدوری است که هند را از طریق کشورهای خاورمیانه به اروپا متصل می‌کند. به دلیل اهمیت این پروژه در زنجیره ارزش جهانی و اثرات بلندمدت آن بر اقتصاد ایران، مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در یک گزارش، پتانسیل‌‌‌‌ها و خطرات پیش‌روی اجراییشدن پروژه جدید را موردتحلیل قرار داده‌است. مشکلات ژئوپلیتیکی مهم‌ترین چالش در اجرای پروژه کریدور هند-خاورمیانه-اروپا است و در مقابل مسائلی همچون نزدیکی سیاسی کشورهای عضو پروژه کریدور و افزایش امنیت در حوزه انرژی و سرمایه‌گذاری، از جمله منافع اجرای این طرح است.
بخشی از نقشه بزرگتر
کریدور اقتصادی هند- خاورمیانه- اروپا که در اجلاس سپتامبر ۲۰۲۲ گروه۲۰ در هند از آن رونمایی شد، بخشی از یک ابتکار کلان‌‌‌‌تر محسوب می‌شود. در قالب این کریدور، کشورهایی که به لحاظ ژئوپلیتیکی همسویی دارند، می‌‌‌‌کوشند تا ارتباطات اقتصادی خود را عمیق‌تر و گسترده‌تر کرده و انعطاف و امنیت زنجیره‌های ارزشی که به آنها وابسته‌‌‌‌اند را افزایش دهند. از سوی دیگر، این کشورها تلاش دارند شرایطی را برای رقابت با چین فراهم آورند. کریدور اقتصادی هند- خاورمیانه- اروپا بخشی از ابتکار کلان موسوم به مشارکت برای زیرساخت و سرمایه‌گذاری جهانی (PGII) محسوب می‌شود که خود ابتکار جهانی کشورهای گروه۷، طرحی استراتژیک و چندجانبه برای تامین مالی پروژه‌های زیربنایی در کشورهای درحال توسعه و رقیب طرح «کمربند و جاده» چین تلقی می‌شود.
هدف این ابتکار کلان، رسیدگی به نیازهای زیرساختی جهانی و در عین‌حال ترویج رشد پایدار و فراگیر است. PGII برای نخستین‌‌‌‌بار در ژوئن ۲۰۲۲ و در چهل‌‌‌‌وهشتمین اجلاس گروه۷ در آلمان اعلام شد. این طرح به‌‌‌‌نوبه خود از درون ابتکار دیگری تحتعنوان «بازسازی جهان به شکلی بهتر» که بایدن در چهل‌‌‌‌وهفتمین اجلاس۷G در بریتانیا اعلام کرد، شکل‌گرفت. در قالب ابتکار مشارکت برای زیرساخت و سرمایه‌گذاری جهانی (PGII)، دولت‌های گروه۷ به‌‌‌‌همراه بخش‌خصوصی قصد دارند مبلغ ۶۰۰میلیارد دلار را در ۵سال‌آینده در زیرساخت‌ها سرمایه‌گذاری کنند. هدف این بودجه ارائه جایگزینی برای سرمایه‌گذاری‌های زیرساختی گسترده چین است و بر بسیج سرمایه از منابع چندگانه، ازجمله بانک‌های توسعه چندجانبه، موسسات مالی توسعه و صندوق‌های ثروت دولتی تمرکز دارد.
ایالات‌متحده نقشی کلیدی در طراحی و اجرای این ابتکار دارد، از همین‌رو این کشور برای تامین ۲۰۰میلیارد دلار در مدت ۵سال از طریق کمک‌های بلاعوض، تامین مالی فدرال و سرمایه‌گذاری‌های بخش‌خصوصی برای این ابتکار تلاش می‌کند. گروه۷ هدف بلندپروازانه سرمایه‌گذاری ۶۰۰میلیارد دلاری در زیرساخت‌های کشورهای درحال توسعه در سراسر جهان را تا ۲۰۲۷ درنظر دارد. سهم ۲۰۰میلیارد دلاری آمریکا از این رقم به‌‌‌‌خوبی نقش تعیین‌‌‌‌کننده این کشور را نشان می‌دهد. بهطور کلی ابتکار مشارکت برای زیرساخت و سرمایه‌گذاری جهانی چند اولویت کلی را بررسی می‌کند که تضمین توسعه‌پایدار، بهداشت جهانی و دسترسی به زیرساخت‌های اینترنت از جمله مهم‌ترین آنهاست.
اولویتهای پروژه زیرساخت و سرمایه‌گذاری جهانی
مقابله با تغییرات اقلیمی و تامین پایداری در عرضه انرژی یکی از اهداف مهم پروژه زیرساخت و سرمایه‌گذاری جهانی است. در این قالب، سرمایه‌گذاری‌ها بر زیرساخت‌های مقاوم در‌برابر تغییرات آب‌وهوایی و فناوری‌های انرژی تحول آفرین، توسعه زنجیره‌های تامین انرژی پاک و استقرار فناوری‌های نوآورانه در مکان‌هایی که دسترسی به انرژی پاک ندارند، متمرکز خواهد شد.از دیگر اهداف پروژه دسترسی بیشتر کشورهای درحال‌توسعه به زیرساخت‌های اینترنت است. توسعه و گسترش شبکه‌‌‌‌ها و زیرساخت‌های ICT ایمن برای حمایت از رشد اقتصادی و جوامع دیجیتال باز، ازجمله اتصال دیجیتال نسل ۵ و ۶ در این قالب اولویت خواهد داشت.همچنین در قالب این پروژه، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌هایی که مشارکت اقتصادی زنان را تقویت می‌کند، در اولویت خواهد بود. در نهایت توسعه زیرساخت سیستم‌های بهداشتی، ازجمله خدمات بهداشتی، تولید واکسن و سیستم‌های نظارت بر بیماری برای رسیدگی به همه‌‌‌‌گیری ها، از دیگر اولویتهای این ابتکار است.
مزایای کریدور هند - اروپا
کریدوری که هند را از طریق خاورمیانه به اروپا متصل می‌کند، بخش مهمی از کلان پروژه مشارکت در زیرساخت و سرمایه‌گذاری جهانی محسوب می‌شود. حامیان این پروژه معتقدند که کریدور جدید مزایای زیادی را حوزه‌های سیاسی، امنیتی و البته اقتصادی به ارمغان خواهد آورد. از منظر شرکت‌‌‌‌کنندگان در این پروژه، این کریدور بهره‌وری را افزایش می‌دهد، هزینه‌ها را کاهش داده، همگرایی اقتصادی را تقویت می‌کند، باعث ایجاد اشتغال می‌شود و انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش می‌دهد. مجموع این مولفه‌‌‌‌ها منجر به یکپارچگی و تحول در اقتصاد آسیا، اروپا و خاورمیانه خواهد شد. در حمایت از این ابتکار، شرکت‌‌‌‌کنندگان متعهد میشوند که بهطور جمعی و سریع برای ترتیب‌‌‌‌دادن و اجرای تمام عناصر این مسیرهای ترانزیت و ایجاد نهادهای هماهنگ‌‌‌‌کننده برای رسیدگی به طیف کامل استانداردهای فنی، طراحی، تامین مالی، قانونی و مقررات مربوطه همکاری کنند.
زاویه نگاه آمریکا به پروژه
پس از تفاهم کشورها بر اجراییشدن پروژه کریدور هند-خاورمیانه-اروپا، کاخ‌سفید با انتشار یک گزارش، تصویر روشنی از رویکرد ایالات‌متحده به این پروژه ارائه کرد. بر اساس این گزارش، ایالات‌متحده و شرکا قصد دارند تا هر دو قاره آسیا و اروپا را به مراکز تجاری مرتبط کنند و توسعه و صادرات انرژی پاک را تسهیل کنند. همچنین اتصال شبکه‌‌‌‌های انرژی و خطوط مخابراتی برای گسترش دسترسی مطمئن به برق، امکان نوآوری در فناوری پیشرفته انرژی پاک و اتصال جوامع به اینترنت امن و پایدار نیز در دستور کار این طرح است. در این گزارش تاکید شده‌است که تولید و تقویت امنیت غذایی و زنجیره‌های تامین مورد‌توجه خواهد بود. همچنین افزایش نرخ سرمایه‌گذاری از سوی شرکای پروژه، ازجمله بخش‌خصوصی و تشویق ایجاد مشاغل باکیفیت از دیگر محورهای این پروژه است. بر اساس این گزارش، ایالات‌متحده بر سرمایه‌گذاری‌های منطقه‌ای تحول‌آفرین و تلاش برای اجرای این طرح با همکاری شرکای خود تاکید می‌کند.
چالش‌های اجراییشدن پروژه
با وجود تبلیغات گسترده در رابطه با این پروژه بلندپروازانه، کریدور اقتصادی هند- خاورمیانه - اروپا هنوز در حد یک ایده است و مقدمات اجرای آن به‌تدریج در حال فراهم‌‌‌‌‌شدن است، بنابراین در شرایط کنونی چنین کریدوری در شرایط عملیاتی قرار ندارد تا بتوان میزان موفقیت آن در رقابت با ابتکار کمربند و راه چین که ۱۰سال از عملیاتی‌‌‌‌‌شدن آن می‌گذرد را سنجید. احتمالا این کریدور در افق ۲۰۳۰ در صورت فراهم‌‌‌‌‌بودن شرایط، عملیاتی خواهد شد، از همین‌رو در شرایط کنونی تنها می‌توان از فرصت‌ها و چالش‌های پیش‌روی آن سخن گفت. در حوزه چالش‌ها، اجرای کریدور اقتصادی هند- خاورمیانه- اروپا با چالش‌های مهمی مواجه است. تنش‌های ژئوپلیتیک مهم‌ترین مساله‌ای است که ممکن است اجرای پروژه را با مشکل مواجه کند. کریدور از مناطقی با پویایی‌‌‌‌های ژئوپلیتیکی پیچیده عبور می‌کند و تنش بین کشورهای خاورمیانه و همچنین میان برخی از کشورهای اروپایی و هند می‌تواند بر ثبات و عملکرد مستمر این کریدور تاثیر بگذارد. جنگ غزه نخستین نماد تاثیرگذاری محیط ژئوپلیتیک پیچیده بر اجراییشدن این کریدور است. این جنگ احتمالا اجراییشدن کریدور را حداقل در حلقه اردنی- فلسطینی- اسرائیلی آن تا میان‌مدت متوقف می‌کند. از آنجا که خاورمیانه منطقه‌ای به‌‌‌‌شدت بی‌‌‌‌ثبات است، همواره امکان بروز درگیری‌های منطقه‌ای و اختلال در این کریدور وجود دارد.
علاوه بر این، مساله توسعه زیرساخت‌های لازم، شامل ساخت جاده‌ها، راه‌آهن، بنادر و سایر امکانات لجستیکی برای چنین کریدور اقتصادی که طول آن ۴۸۰۰کیلومتر است نیاز به سرمایه‌های کلان دارد. اتصال یکپارچه در مناطق مختلف جغرافیایی و سیاسی یک چالش بزرگ است، به‌ویژه در مناطقی مانند اردن که زیرساخت‌های توسعه‌‌‌‌نیافته دارند. نکته چالش‌برانگیز دیگر هماهنگ‌‌‌‌سازی چارچوب‌های قانونی و نظارتی شامل موافقت‌نامه‌‌‌‌های تجاری، مقررات گمرکی و سیاست‌های ترانزیت در تمامی کشورهای مسیر برای موفقیت کریدور است. تفاوت در سیستم‌های حقوقی و بوروکراسی می‌تواند مانع حرکت کارآمد کالاها و خدمات شود. در شرایط کنونی، چنین همگونی میان کشورهای مسیر وجود ندارد. اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج‌فارس، درون خود چنین مقرراتی دارند، اما امکان همگونی میان این دو گروه کشورها و نیز هماهنگی با هند بسیار دشوار است. نابرابری‌ها در کشورهای عضو پروژه، نگرانی‌های امنیتی، تفاوت‌‌‌‌های فرهنگی بین کشورها، مسائل مرتبط با محیط‌زیست و نیاز به فناوری‌های پیشرفته، از دیگر مسائلی است که می‌تواند روند پروژه را با اختلال مواجه کند.
کریدور شامل کشورهایی با سطوح مختلف توسعه اقتصادی و منافع اقتصادی است. ایجاد تعادل برای اطمینان از منفعت متقابل در این رابطه بسیار مهم است. این کریدور باید به‌گونه‌ای طراحی شود که از نظر اقتصادی برای همه کشورهای شرکت‌‌‌‌کننده مقرون‌به‌‌‌‌صرفه باشد، امری که نیاز به برنامه‌‌‌‌ریزی و مذاکره دقیق دارد. همچنین امنیت مسیرهای تجاری اهمیت زیادی دارد؛ به‌ویژه با توجه به اینکه این کریدور از برخی مناطق با چالش‌های امنیتی ازجمله دزدی دریایی و تروریسم عبور می‌کند. اطمینان از ایمنی مسیرهای حمل‌ونقل و محافظت در‌برابر اختلالات ناشی از مسائل امنیتی یک چالش مهم است. علاوه‌بر این، کریدور، منطقه وسیعی را با فرهنگ‌‌‌‌ها و هنجارهای اجتماعی متنوع دربر می‌گیرد. درک و رعایت این تفاوت‌ها برای کارآیی عملکرد کریدور ضروری است.
موانع اجتماعی و فرهنگی می‌توانند روی شیوه‌های تجاری و مذاکرات تجاری تاثیر بگذارند. مساله پایداری زیست‌محیطی، چالش دیگری پیش‌روی پروژه است. توسعه چنین پروژه‌ای در مقیاس بزرگ باعث ایجاد نگرانی‌های زیست‌محیطی می‌شود. ارزیابی و کاهش اثرات زیست‌محیطی، ازجمله آلودگی و اختلال‌های زیست‌محیطی، مهم است. تضمین شیوه‌های پایدار در توسعه و بهره‌برداری از کریدور، چالشی است که اعضا باید آن را مدیریت کنند و تاکنون در این‌باره به جمع‌بندی مشترکی دست‌نیافته‌‌‌‌اند. در نهایت بهره‌برداری کارآمد از کریدور نیازمند فناوری پیشرفته لجستیک، ارتباطات و مدیریت است. ادغام فناوری در کشورهای مختلف با سطوح مختلف پیشرفت فناوری و استانداردها امری پیچیده است.
امیدها به کریدور جدید
با وجود چالش‌های پیش‌روی پروژه، حامیان این طرح اعتقاد دارند مزایای بالقوه زیادی در اجراییشدن طرح کریدور هند-خاورمیانه-اروپا وجود دارد. آنها معتقدند این کریدور می‌تواند تجارت بین‌المللی را بین اقتصادهای نوظهور و پیشرفته در سراسر آسیا و اروپا متحول کند و به بازتعریف پویایی تجارت‌جهانی و تقویت موقعیت‌های اقتصادی کشورهای درگیر کمک کند. همچنین تحلیلگران بر این باورند که زیرساخت‌های کریدور شامل مسیرها و روش‌های حمل‌ونقل متعددی مانند راه‌آهن، بنادر، خطوط لوله برای انتقال هیدروژن پاک، برق و کابل‌‌‌‌های ارتباطات دیجیتال است. این تنوع نه‌‌‌‌تنها منابع انرژی جهانی را افزایش می‌دهد، بلکه رشد اقتصادی و تجاری، ایجاد شغل و مزایای زیست‌محیطی را نیز نوید می‌دهد. افزایش سرعت حمل‌ونقل کالاها از دیگر مزایای این پروژه است. بر مبنای برخی برآوردها، این کریدور در مقایسه با مسیرهای فعلی، می‌تواند جابه‌‌‌‌جایی کالاها را تا ۴۰درصد تسریع کند و بهطور قابل‌توجهی بر تجارت میان هند، کشورهای خلیج‌فارس و اروپا تاثیر بگذارد.
همچنین این کریدور منابع نفت و گاز کشورهای حاشیه خلیج‌فارس را بهطور کارآمد به بازارهای هند و اروپا مرتبط می‌کند. این امر می‌تواند به بیشینه‌‌‌‌سازی سود، تضمین بازارهای پایدار و افزایش امنیت انرژی کمک کند. دیگر مزیت پروژه آن است که این کریدور می‌تواند نقش اعضا، به‌ویژه کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، در زنجیره‌های تامین جهانی را تقویت کند. این امر در راستای چشم‌‌‌‌انداز ۲۰۳۰ عربستان‌سعودی و ابتکار تابآوری زنجیره تامین جهانی آن قرار دارد. همچنین کریدور جدید تلاش‌ها در راستای تحول دیجیتال منطقه را تسهیل می‌کند. این کریدور با ارائه مسیرهای تجاری جایگزین، می‌تواند جریان تجارت بین‌المللی را در شرایط اضطراری که به‌‌‌‌واسطه تنش‌های ژئوپلیتیک ممکن است رخ دهد، حفظ کند و وابستگی به برخی آبراه‌ها را که در‌برابر اختلالات آسیب‌‌‌‌پذیر هستند کاهش دهد.
علاوه‌بر منافع اقتصادی، این پروژه، مزایای ژئوپلیتیکی قابل‌توجهی دارد. از منظر طرفداران این طرح، اجرای این کریدور می‌تواند به ثبات خاورمیانه کمک کند. این امر با تقویت همکاری اقتصادی، توسعه زیرساخت‌ها و ایجاد فرصت‌های شغلی در منطقه می‌تواند به کاهش تنش‌ها و اختلاف‌ها کمک کند. این کریدور نقش هند را در تجارت‌جهانی تقویت می‌کند و آن را به‌عنوان وزنه تعادلی در‌برابر چین قرار می‌دهد. همچنین این کریدور می‌تواند انرژی و مسیرهای تجاری جایگزین برای اروپا فراهم کند، وابستگی به منابع روسیه را کاهش دهد و ارتباطات اروپا با کشورهای آسیایی و خلیج‌فارس را تقویت کند. در نهایت می‌توان گفت که ابتکار کریدور هند- خاورمیانه- اروپا در مراحل ابتدایی خود قرار دارد. به‌عبارت دیگر، اجراییشدن این کریدور احتمالا در سال‌های آینده سرعت خواهد گرفت، از همین‌رو هنوز برای قضاوت درمورد آن و تاثیرات این کریدور بر اقتصاد جهانی باید با احتیاط عمل کرد.
بر اساس نتیجه‌گیری کارشناسان، این کریدور نقاط قوت مشخص و روشنی دارد. مهم‌ترین نقطه‌قوت این کریدور، هم‌‌‌‌پوشی نسبی منافع ژئوپلیتیک و اقتصادی بازیگران درگیر در آن است. هند، شورای همکاری خلیج‌فارس، اسرائیل، آمریکا و اتحادیه اروپا بهطور فزاینده‌ای از لحاظ ژئوپلیتیک هم‌راستا خواهند شد.
دومین نقطه‌قوت این کریدور، ایجاد پیوند میان دو اقتصاد بزرگ جهانی است. اتحادیه اروپا بزرگ‌ترین بلوک تجاری جهان محسوب می‌شود و یکی از پیشرفته‌‌‌‌ترین اقتصادها را نمایندگی می‌کند. از سوی دیگر، هند پس‌‌‌‌از چین، مهم‌ترین قدرت درحال ظهور محسوب می‌شود و روند رشد اقتصادی آن در سال‌های اخیر حتی از چین پیشی‌گرفته‌‌‌‌است. درمیان این دو قدرت اقتصادی قدیمی و جدید، شورای همکاری خلیج‌فارس قرارگرفته‌‌‌‌است که یک بلوک منطقه‌ای بسیار ثروتمند محسوب می‌شود و کانون انرژی جهان است. این بلوک نه‌‌‌‌تنها نقش کلیدی در تامین امنیت انرژی هند و اتحادیه اروپا دارد، بلکه به‌عنوان حلقه وصل این دو اقتصاد بزرگ به یکدیگر و نیز بازاری مهم برای تجارت و سرمایه‌گذاری آنها محسوب می‌شود.
نکته دیگر آن است که ایالات‌متحده و سایر کشورهای گروه٧ که هنوز هم در اقتصاد جهانی از موقعیت کلیدی برخوردارند، این کریدور را به‌عنوان بخشی از ابتکار بزرگتر مقابله با گسترش فزاینده نفوذ چین تلقی می‌کنند و از آن حمایت لازم را به‌عمل آورده‌اند. خروج ایتالیا از همکاری با چین در قالب ابتکار کمربند و راه در ماه‌های اخیر و ورود این کشور به کریدور اقتصادی هند- خاورمیانه- اروپا به‌صورت نمادین، نشان‌دهنده تغییر اولویتهای کشورهای گروه٧ به سمت حمایت از این کریدور است،بنابراین این کریدور از لحاظ نظری اقتصادهای مهمی را به یکدیگر پیوند می‌زند و می‌تواند نقش مهمی در تقویت زنجیره‌های جهانی ارزش و هم‌راستایی این زنجیره‌ها با منافع ژئوپلیتیک کشورهای متحد ایفا کند. از سوی دیگر، این کریدور در روند اجرا با چالش‌های مهمی مواجه است. جنگ غزه به‌عنوان نقطه‌عطف استراتژیک، به‌‌‌‌خوبی این چالش‌ها را نشان‌داد. این جنگ مسیر تحولات خاورمیانه را به‌‌‌‌شدت تحت‌‌‌‌تاثیر قرار داد و از سوی دیگر، بی‌‌‌‌ثباتی و ساختار کشمکش‌‌‌‌های این منطقه را به رخ اقتصاد جهان کشید.
