گسل آماری در بازار گردشگری بررسی شد؛ نبض سفرها کجا سنجش می‌شود؟
رادار خاموش توریسم ایران
دید به سرمایه‌گذار از این بابت حائز اهمیت است که سرمایه‌گذار بداند ذائقه گردشگر داخلی و خارجی چیست، گردشگران عمدتا کدام مقاصد را انتخاب می‌کنند تا از این طریق به دنبال سرمایه‌گذاری در زمان و مکان درستی باشد. دید به سیاستگذار نیز از این بابت مهم است که سیاستگذار باید در جریان روند رونق یا رکود بازار سفر داخلی باشد، زیرا اگر ببیند که روند به سمت رکود است، پس باید بخش خدمات برای رشد اقتصادی احیا شود و اگر رونق دارد، پس باید تقویت شود. همچنین سیاستگذار باید آمار دقیقی از تعداد ورودی گردشگران خارجی داشته باشد زیرا اگر این تعداد روند کاهشی داشته یا بسیار پایین باشد، سیاستگذار باید به‌‌‌دنبال بال‌‌‌های دیپلماسی خود برود تا بتواند برای جذب گردشگران خارجی به‌‌‌کار گیرد.
گسل آماری در بازار گردشگری و نیاز به آمارهای دقیق در این بازار، مهم‌ترین چالشی بوده که بخش گردشگری در موضوع آمار و اطلاعات با آن روبه‌رو است. در واقع اطلاعات و آمارهای ارائه‌شده از سوی مرکز آمار ایران، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و سایر نهادهای مربوطه، از شفافیت، دقت و جامعیت لازم برخوردار نبوده و نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای آماری بخش گردشگری در راستای سیاستگذاری و برنامه‌‌‌ریزی در این حوزه باشد. مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس در گزارشی با عنوان «بررسی نظام آمارهای گردشگری کشور و ارائه پیشنهادهای سیاستی» نظام آماری کشور در حوزه گردشگری و عدم‌ارائه آمارهای شفاف و دقیق توسط سیاستگذاران در این صنعت را مورد واکاوی قرار داده و به بررسی دلایل این امر و راهکارهای پیشنهادی پرداخته است.
گردشگری به‌‌‌عنوان حوزه‌‌‌ای بین‌‌‌دستگاهی و در تعامل با بسیاری از حوزه‌‌‌ها ازجمله امنیت، فرهنگ و اقتصاد برای سیاستگذاری‌‌‌ها و تصمیم‌گیری در موضوع گردشگری، نیازمند آمارهای دقیق و شفاف و صحت آمار برای پیش‌بینی آثار فرهنگی، اقتصادی و امنیتی است و این موضوع بدون دسترسی به اطلاعات و آمارهای مربوط به این حوزه امکان‌‌‌پذیر نیست. در ایران، بهرغم سابقه دیرینه در موضوع گردشگری و فعالیت چند دهه‌ای کسب‌وکارهای مربوط به این حوزه، هیچ نظام آماری منسجم، یکپارچه و به‌روز‌شده‌‌‌ای از وضعیت آن تهیه و منتشر نمی‌شود. علت اصلی این اتفاق را باید در عدم‌یکپارچگی ارائه مشخصات هویتی گردشگران خارجی، ارائه ناقص آمار و اطلاعات از تعداد و ویژگی‌‌‌های بازدیدکنندگان و عدم‌ارائه آمار پیمایشی معتبر در زمینه رفتار و تمایلات گردشگران دانست.
همچنین عدم‌تهیه و انتشار سالانه حسابهای اقماری گردشگری با گذشت نزدیک به هفت سال از تصویب در شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری در سال ۱۳۹۶ از دیگر چالش‌‌‌های این حوزه است. نادیده‌‌‌انگاری لزوم گردآوری، فرآوری و انتشار اطلاعات مربوط به مخارج گردشگری و بی‌توجهی به لزوم تفکیک گردشگر از مسافر در ارائه آمار مسافران خارجی نیز از دیگر مسائل مربوط به گردشگری کشور است.
تا سال ۱۳۹۹ اطلاعات دقیقی از سهم گردشگران از کل مسافر ورودی وجود نداشت و کل مسافران خارجی ورودی به‌‌‌عنوان گردشگر قلمداد می‌‌‌شدند، اما ازسال ۱۳۹۹ تفکیک بین گردشگر و غیرگردشگر صورت گرفته است. متاسفانه توضیح مشخصی وجود ندارد که چگونه این تفکیک انجام می‌شود. در سال ۱۳۹۹ میزان ۸۷.۳درصد از مسافران خارجی ورودی به کشور به عنوان گردشگر گزارش شده‌‌‌اند. در حالی که این نسبت برای سال ۱۴۰۰ به ۷۵.۲درصد کاهش یافته است.
این تفاوت نشان از کاهش قابل ملاحظه‌‌‌ای در نسبت گردشگر به مسافر دارد، در حالی که سفرها هر دو سال متاثر از کووید-۱۹ بوده است. این ابهام و عدم‌شفافیت در روش آمارگیری و گزارش‌‌‌های آماری، باعث تناقض و اختلاف بین آمارهای اعلامی توسط وزارت میراث و آمارهای اعلامی توسط نهادهای بین‌المللی شده است. به‌‌‌طوری که سازمان جهانی گردشگری تعداد گردشگر ورودی به ایران را برای سال ۲۰۲۱ تنها ۹۸۹هزار نفر و برای سال ۲۰۲۰ نیز فقط ۱.۵ میلیون نفر بازدیدکننده خارجی گزارش کرده است. آمار جهانی با آمار منتشر‌شده از سوی نهادهای داخلی، تفاوت قابل‌توجهی دارد.
عدم‌نگاشت نهادی مناسب و مکلف‌‌‌سازی دستگاه‌‌‌های مربوطه برای تهیه و انتشار آمارهای گردشگری را می‌توان به عنوان بخشی از مهم‌ترین مشکلات مربوط به تهیه و انتشار آمار گردشگری برشمرد. آمار مربوط به گردشگر بین‌المللی و تعداد ورودی و خروجی به ایران، توسط پلیس گذرنامه به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اعلام می‌شود و منتسب به تعداد مسافران ثبت‌شده در بدو ورود یا هنگام خروج از کشور است. اطلاعات مربوط به مرز، وسیله سفر و کشور مقصد توسط پلیس گذرنامه به متولی گردشگری اعلام می‌شود، اما عملا این وزارتخانه نقش و تاثیری در آمار پلیس گذرنامه ندارد و این آمار صرفا مرتبط با مسافرانی است که در قالب گردشگر اعلام می‌‌‌شوند. بنابراین به‌‌‌دلیل نبود اطلاعات مرتبط با انگیزه سفر این افراد، به راحتی نمی‌توان بین مسافر و گردشگر تفکیک قائل شد.
علاوه بر این، آمار مربوط به تعداد گردشگر داخلی نادقیق‌‌‌تر از آمار گردشگر بین‌المللی (ورود به و خروجی از ایران) است. تعداد گردشگر داخلی مبتنی بر آمار ثبتی استحصال‌شده از تردد‌شمارها در مرز ورودی و خروجی از استان‌ها (و کلان‌شهرها) است. بنابراین لازم است تا ضمن بررسی دقیق نیازهای آماری بخش گردشگری، وظایف هر یک از دستگاه‌‌‌های متولی و مربوطه به شکلی منسجم، یکپارچه و هماهنگ در قالب یک نظام آماری برای بخش گردشگری تعیین شود. با قانون‌‌‌مندی این نظام می‌توان ضمن مکلف‌‌‌سازی رسمی هر یک از دستگاه‌‌‌های مربوطه، بر فرآیند تهیه، تدوین و انتشار آمار و اطلاعات توسط هر یک از دستگاه‌‌‌های مذکور نظارت کرد. از این رو مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس، پیش‌‌‌نویس آیین‌‌‌نامه ساماندهی تولید و انتشار آمارهای تخصصی حوزه گردشگری ایران را برای حل مشکلات آماری ایران ارائه داده است.
ضعف آماری
آمارهای مرتبط با بخش گردشگری به دو دسته «آمار و اطلاعات مختص بخش گردشگری» و «آمار و اطلاعات سایر بخش‌ها که به بخش گردشگری مرتبط است»، تقسیم می‌‌‌شوند. همچنین می‌توان آن را به آمار طرف عرضه و آمار طرف تقاضای گردشگری نیز تقسیم کرد. در سطح بین‌المللی سازمان جهانی گردشگری (UN Tourism) با همکاری شورای جهانی سفر و گردشگری (WTTO) اقدام به تدوین نظام‌نامه آماری گردشگری کرده‌‌‌اند که امکان همسویی و هماهنگی نظام آماری کشورها را فراهم کرده است. بهرغم تفاوت در شیوه گردآوری آمار در کشورهای مختلف، یک اجماع نسبی در شیوه گردآوری داده وجود دارد.
برای جمع‌‌‌آوری آمارهای طرف تقاضا، حتما لازم است تا پیمایش صورت گیرد که عمدتا به چهار شیوه «مصاحبه رو‌در‌رو»، «مصاحبه تلفنی»، «پیمایش پستی» و «پیمایش از طریق وب» انجام می‌شود. گردآوری داده‌‌‌های ثبتی طرف عرضه و مستخرج از آمارهای گردآوری‌شده توسط نهادهای حوزه گردشگری صورت می‌گیرد و باید با مجموعه‌‌‌ای از آمار سایر نهادها (مانند آمارهای تقاضا، لزوما پولی و بانکی، آمارهای مرزی و آمار مدیریت مقصد) تلفیق شده تا امکان تعیین دقیق اطلاعات آماری حوزه گردشگری فراهم شود.
اما در آمارهای ارائه‌شده بخش حوزه گردشگری ایران، بهرغم اشاره به مهم‌ترین بخش‌‌‌های طرف عرضه و تقاضای صنعت گردشگری و بیان بخشی از مهم‌ترین آمار و ارقام این بخش، به موضوعات مهمی ازقبیل بررسی نوع آمار موجود، نیازهای آماری صنعت گردشگری و شکاف موجود درنظام آماری گردشگری بین ایران و جهان پرداخته نشده است. در خرداد ماه سال ۱۴۰۲ گزارش نظارتی پیرامون تهیه حسابهای اقماری گردشگری ایران توسط این مرکز منتشر شد که به‌‌‌صورت مختصر به فرآیند تهیه این حسابها پرداخته است. این درحالی بود که حسابهای اقماری گردشگری تاکنون منتشر نشده است و حتی در صورت انتشار، این حسابها صرفا بر آمار جریان مالی بخش به تفکیک عرضه‌‌‌کنندگان و تقاضاکنندگان و به تفکیک گردشگر داخلی و خارجی می‌‌‌پردازد. درنتیجه، رفتار گردشگران در این حسابها به‌‌‌صورت دقیق منتشر نمی‌شود.
بر اساس این گزارش، این ضعف آماری را می‌توان در رابطه با موضوع تاسیسات گردشگری نیز مشاهده کرد. تشخیص کمبود یا مازاد تاسیسات گردشگری در مناطق مختلف کشور، نحوه مدیریت مکانی سفر در زمان‌‌‌های اوج سفر، اولویت‌‌‌دهی به سرمایه‌گذاران در تاسیسات گردشگری در مناطق مختلف و...، همگی منوط به شناخت کافی از میزان تاسیسات فعال در صنعت گردشگری است. علاوه بر آمار مربوط به تاسیسات گردشگری، اطلاعات مربوط به شیوه بهره‌‌‌برداری و عملکرد فعالان اقتصادی و ارائه‌‌‌دهندگان خدمات گردشگری نیز بسیار ضعیف است.
هرچند دسترسی به آمار گردشگری در طرف عرضه اقتصاد گردشگری (مانند عرضه تخت‌‌‌های هتل)، در شرایط بهتری نسبت به آمار گردشگری در طرف تقاضا نیست (مانند تعداد سفر یک خانواده روستایی)، با این حال حتی همین حداقل اطلاعات آماری موجود طرف عرضه گردشگری نیز به‌‌‌دلیل عدم‌پوشش کامل آمارها، دچار ضعف‌‌‌های اساسی است. در واقع، علاوه بر نبود آمار قابل اتکا درخصوص بهره‌‌‌برداری از تاسیسات گردشگری، عدم‌الزام قانونی عرضه‌‌‌کننده‌‌‌های خدمات گردشگری (خصوصی و دولتی) به ارائه آمارها و عدم‌دسترسی دستگاه‌‌‌های اجرایی و حاکمیتی به این آمارها باعث شده‌‌‌اند که پوشش کاملی از آمارهای طرف عرضه گردشگری ارائه نشود.
وضعیت نظام آمارهای گردشگری در ایران
گزارش مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس نشان می‌دهد، در ایران، سابقه انتشار آمارهای مرتبط با گردشگری به سال ۱۳۴۵ بازمی‌گردد. پس از آن، اولین آمارگیری از گردشگران توسط نهاد متولی آمار کشور (مرکز آمار ایران) در سال ۱۳۸۷ به اجرا درآمد. تا قبل از این آمارگیری، اطلاعات منسجم و قابل اعتمادی در حوزه گردشگری ملی و با تمرکز بر مفاهیم صحیح آماری وجود نداشت. مبنای تهیه این آمار، هدف‌‌‌گذاری سازمان ایرانگردی و جهانگردی سابق و همکاری آن با مرکز آمار ایران به‌‌‌منظور تهیه حسابهای اقماری گردشگری در سال ۱۳۸۱ بود، اما اجرایی شدن تهیه آمار از گردشگران ملی تا فروردین ماه سال ۱۳۸۶ محقق نشد.
سپس در سال ۱۳۸۷ طرح آمارگیری از گردشگران ملی اجرا شد که در چهار مرحله طی ماه‌‌‌های تیر، مهر و دی سال ۱۳۸۷ و فروردین ماه سال ۱۳۸۸ انجام شد. این آمار با فراز و نشیب‌‌‌هایی مواجه بوده، اما اکثر سال‌ها (به‌‌‌جز سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۹) آمارها محدود به فصل بهار هستند. مهم‌ترین و جامع‌‌‌ترین آمار مربوط به حوزه گردشگری به سال ۱۳۹۴ بازمی‌گردد. این آمار، شامل برخی آمارهای مرتبط با واحدهای اقامتی، دفاتر خدمات مسافرتی و راهنمایان تور، سرمایه‌گذاری، صنایع دستی، مجوزها و... است. از آن سال تاکنون هرساله سالنامه آماری گردشگری منتشر شده است. البته وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، گزارش‌‌‌هایی درخصوص عملکرد خود به‌‌‌صورت سالانه منتشر می‌کند که حاوی برخی از اطلاعات آماری مرتبط با صنعت گردشگری بود.
در سال ۱۳۹۹ همکاری بین سه نهاد «وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی»، «مرکز آمار ایران» و «سازمان برنامه و بودجه» با هدف تهیه اولین حسابهای اقماری گردشگری کشور شکل گرفت. این همکاری، به اجرایی شدن تهیه حسابهای اقماری گردشگری سال ۱۴۰۰ انجامید، به‌‌‌طوری که به‌‌‌صورت ماهانه و پیمایشی آمارهایی از گردشگران (طرف تقاضا) گردآوری شد و آمارهای ثبتی و استخراج داده از سایر طرح‌‌‌های آمارگیری طرف عرضه صورت گرفت تا اولین حسابهای اقماری گردشگری کشور تهیه شود. البته تاکنون این حسابها منتشر نشده است و به گفته کارشناسان آماری که مسوول گردآوری TSA ملی هستند، این حسابها به‌‌‌صورت کامل تهیه و گزارش نخواهد شد.
با وجود تعدد، تنوع و گستردگی پوشش آماری، اما بسیاری از این آمارها اولا، در اختیار نهاد متولی گردشگری قرار نمی‌گیرد، دوم اینکه مفاهیم دقیقی در گردآوری این آمار وجود ندارد و به راحتی قابل تعمیم به بخش گردشگری نیست، سوم، پوشش کاملی از کل گردشگران را نمی‌‌‌دهد و نیازمند انجام پیمایش‌‌‌های مقطعی و موردی برای تصحیح و تکمیل این آمار است. چهارم، هیچ کمیته، دفتر یا مرکز مشخصی برای تصحیح و تحلیل و انتشار آمار گردشگری وجود ندارد. اما نقطه قوتی که وجود دارد، تنوع و تعدد داده‌‌‌های گردآوری‌شده توسط نهادهای مختلف و همچنین مرکز آمار ایران است. می‌توان از شیوه‌‌‌های مختلفی چون برون‌سپاری، ارائه خدمات برای بررسی و ارائه آمارهای تفکیکی گردشگر- مسافر استفاده کرد.
