بررسیها نشان داد
تعهدات ارزی سد راه کشت فراسرزمینی
نقش کمرنگ دولت در حمایت از کشت فراسرزمینی
کشت فراسرزمینی به معنای کاشت انواع محصول در سایر کشورها و واردات آن به ایران است. این نوع کشت، موضوعی است که طی چند سال اخیر در کشورمان مطرح شده و اکنون اهمیت آن با توجه به وقوع خشکسالی در بسیاری از استان‌‌‌ها، محدودیت شدید منابع آبی و تاثیر آن بر وضعیت معیشتی مردم بیش از هر زمانی نمایان است.بر اساس سیاست‌‌‌های اقتصاد مقاومتی که در سال ۱۳۹۲ ابلاغ شده بود قرارگاه اقتصاد مقاومتی تشکیل و معاون اول رئیس‌‌‌جمهور نیز رئیس این قرارگاه شد. بر این اساس قرار شد که قرارگاه مذکور مسائل اولویت‌دار اقتصاد کشور را شناسایی کند که بعد از انجام این کار، کشت فراسرزمینی به عنوان یکی از اولویت‌‌‌های اقتصاد مقاومتی مطرح و توسط هیات وزیران تصویب شد.
بر این اساس قرار شد وزارت جهاد کشاورزی آییننامه اجرایی این طرح را پیشنهاد کند که در اردیبهشت سال ۱۳۹۵ این آییننامه نیز تصویب و ابلاغ شد. بر اساس این آییننامه وزارت جهاد کشاورزی، وزارت امور خارجه، وزارت کار، بانک مرکزی و وزارت اقتصاد مسوول اجرای این طرح شدند، به طوری که وزارت جهاد کشاورزی، وظایفی مثل مشاوره، ارائه اطلاعات به فعالان و همچنین تعیین اولویت محصولات برای کشت، تعهد خرید محصولات تولیدکنندگان کشت فراسرزمینی و تعیین صلاحیت متقاضیان را برعهده دارد. در این راستا وزارت جهاد کشاورزی از سال ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۹ اقدامات لازم را انجام داد و در کشورهای قزاقستان و اوکراین و غنا و آذربایجان فعالیت‌‌‌هایی توسط شرکت جهاد سبز انجام گرفت اما این طرح موفقیت چندانی به همراه نداشت.
اهمیت کشت فراسرزمینی
به گفته کارشناسان حوزه کشاورزی در ۶۲ کشور جهان، کشاورزی فراسرزمینی انجام می‌شود، قاره آفریقا میزبان ۴۹درصد از کشت فراسرزمینی جهان بوده و بازیگران عمده این کشت نیز اقتصادهای در حال ظهور در شرق آسیا و جنوب آمریکا، کشورهای حوزه خلیج فارس و کشورهای شمال آمریکا و اروپا هستند.کشورهایی مانند هند، چین، آمریکا و مالزی در صدر کشورهای فعال در کشت فراسرزمینی قرار دارند.
همچنین کشورهایی چون مناطق آفریقایی، جنوب آسیا و آسیای مرکزی، آمریکای لاتین، روسیه، اوکراین و استرالیا که از زمین و آب زراعی فراوانی برخوردار هستند، در صدر کشورهایی قرار دارند که متقاضیان زیادی در سراسر جهان تمایل دارند کشت فراسرزمینی در آنها انجام دهند.
آمارها نشان می‌دهد از سال۲۰۱۷ با قطعی شدن روندهای افزایش قیمت جهانی غلات طی یک دهه پیش‌‌‌رو، تقاضا برای اجاره اراضی در حوزه اوراسیا افزایش یافته است.
به این ترتیب جریان سرمایه‌گذاری‌‌‌ها از مقاصد سنتی کشت فراسرزمینی نظیر کنیا، اوگاندا، لیبریا، برزیل، آرژانتین، ماداگاسکار، سودان، سیرالئون، غنا و موزامبیک به سمت حوزه‌‌‌های جدیدتر در آسیای‌‌‌مرکزی، افغانستان، کامبوج و اندونزی تغییر جهت داده است.
براین اساس نیز در سال‌های اخیر ارمنستان، ازبکستان، اوکراین، روسیه، قرقیزستان و رومانی گزینه‌‌‌های مناسبی برای کشت فراسرزمینی بودند، در واقع این کشورها مقصد کشت فراسرزمینی آلمان، امارات، اردن، قطر، عربستان، ایتالیا و هلند هستند.
به استناد گزارش‌‌‌های خبری، کشورهای اندونزی، فیلیپین و کامبوج در آسیا و کشورهای سودان، موزامبیک و کنگو در میان کشورهای آفریقایی مورد بیشترین کشت فراسرزمینی واقع شده‌‌‌اند.
از دیگر سو، به باور کارشناسان، افزایش روز افزون جمعیت، کمبود آب، نگرانی از تکرار بحران قیمت مواد غذایی ناشی از جنگ اوکراین و افزایش نگرانی‌ها از تداوم شیوع ویروس کرونا و همچنین شمار دیگری از عوامل سبب شده است که کشورهای مختلف در منطقه آسیا-اقیانوسیه به سوی مساله کشت فراسرزمینی گرایش پیدا کنند.
برپایه پیش‌بینی سازمان ملل متحد، جمعیت جهان در سال ۲۰۵۰ به حدود ۹.۱ میلیارد نفر می‌‌‌رسد. از دیگر سو افزایش روند مهاجرت از روستاها به شهرها، بالارفتن درآمد طبقه متوسط موجبات افزایش تقاضا برای خرید مواد غذایی شده است که این مساله می‌تواند امنیت غذایی را در جهان در معرض تهدید جدی قرار دهد. از دیگر سو، ایمنی و امنیت غذایی به مفهوم دسترسی آحاد مردم به غذای سالم و کافی یکی از سرفصل‌‌‌های مهمی است که از سوی مسوولان و سیاستگذاران کشورهای مختلف دنیا به کار گرفته می‌شود که با اشکال مختلفی چون ارتقای بهره‌‌‌وری کشاورزی و سرمایه‌گذاری زیربنایی در این صنعت و روی آوردن به کشت‌‌‌های فرا سرزمینی در نظر گرفته می‌شود.
به باور کارشناسان انجام کشت فراسرزمینی مزایای فراوانی از جمله افزایش اشتغال، توسعه فناوری، رشد تجارت، ایجاد بازارهای جدید و کمک به تقویت اقتصادی محلی دارد.
بنا به گفته کارشناسان، اولین و مهم‌ترین مزیت کشت فراسرزمینی جلوگیری از هدررفت آب است که با توجه به شدت بحران آب در آسیا در جهت بهره‌‌‌ور کردن کشاورزی موجود و استفاده از روش‌های آبیاری و کاشت، داشت و برداشت نوین و کاشت محصولات آب‌‌‌بر در سایر کشورها و ایجاد کشت فراسرزمینی گام برداشت. مزیت دوم این طرح، افزایش تولید محصولات کشاورزی و آسودگی خیال از تامین امنیت غذایی است. ضمن اینکه تبدیل فناوری و دانش به محصول، یکی دیگر از مزایای کشت فراسرزمینی به‌‌‌شمار می‌‌‌آید.
در منطقه آسیا-اقیانوسیه، آسیای مرکزی به سبب شکل‌گیری جمهوری‌‌‌های جدید روند جدیدی را در مسیر توسعه و تحول آغاز کرده است. چرا که ظرفیت‌‌‌های متعدد این منطقه از جهان سبب شده است کشورهای فراوانی علاقه‌مند به حضور در این منطقه و توسعه روابط با بازیگران آن باشند.
تعهدات ارزی سد راه کشت فرا سرزمینی
در همین راستا حسین سیادت کارشناس ارشد اقتصاد کشاورزی و فعال حوزه کشاورزی پیرامون مزیت‌‌‌های این نوع کشت با توجه به همجواری استان خراسان رضوی با کشورهای ترکمنستان و افغانستان گفت: افغانستان بستر کشت محصول چغندرقند را دارد، ایران نیز با توجه به صنایع تبدیلی که در اختیار دارد، می‌تواند نسبت به کشت فراسرزمینی این محصول اقدام کند.
وی بیان کرد: البته کشت چغندر تنها یکی از ظرفیت‌‌‌های تولید در این کشور است و بنابراین می‌توان دامپروری را نیز در این مناطق رونق داد. سیادت با اشاره به این موضوع که ۴۶درصد واردات افغانستان از ایران است، افزود: اگر درآمد آنها افزایش پیدا کند این کشور می‌تواند خرید بیشتری را به منظور واردات کالاهای اساسی انجام دهد بنابراین می‌توانیم با کشت فرامرزی و دامپروری قدرت خرید همسایگان را افزایش داده و بر رونق کالاهای صادراتی ایرانی بیفزاییم. وی ادامه داد: در همین راستا با یک برنامه‌‌‌ریزی مدون می‌توان به‌‌‌جای واردات شکر، چغندر کشت‌‌‌شده در افغانستان را وارد کرده و در داخل کشورمان فرآوری کنیم.
وی پیرامون موانع و عدم‌موفقیت این طرح نیز اظهار می‌کند: یکی از شرایط لازم برای عقد قرارداد با فعالان کشت فراسرزمینی این است که متقاضی باید ۵۰هزار تن محصول تولیدی داشته باشد بنابراین شرایط عقد قرارداد برای متقاضیانی که سرمایه یا زمین‌‌‌های کمی را در اختیار دارند و به طور کلی برای کشاورزان خراسان رضوی یا بخش خصوصی وجود ندارد.
این کارشناس حوزه می‌‌‌گوید: امکان برگشت محصول به کشور نیز یکی از موضوعات مهم در این نوع کشت است که چگونگی آن و هزینه تمام شده آن تعیین‌‌‌‌‌‌کننده است و همچنین نیاز به ماشین‌‌‌آلات و تجهیزات باید توجیه اقتصادی مناسبی داشته باشد تا بخش خصوصی بتواند فعالیت کند و این مستلزم حمایت دولت است.
وی ابراز کرد: این در حالی است که در این حوزه بخش دولتی هیچ نوع سرمایه‌گذاری مستقیمی ندارد و این نیازمند اختصاص هزینه‌‌‌های زیاد توسط بخش خصوصی است.
سیادت اذعان کرد: ما به این دلیل کشت فراسرزمینی انجام می‌‌‌دهیم که بتوانیم منابع آب مان را حفظ کنیم و تولید محصول را افزایش دهیم، اما برای مثال می‌‌‌بینیم خیلی صحبت از این کشت در افغانستان می‌شود، اما توجه نمی‌‌‌کنیم که مشکلاتی مثل خشکسالی و چاه غیرمجاز که ما در کشورمان داریم در افغانستان هم مشاهده می‌شود و با این موضوعات آنها نیز دست به گریبان هستند.
این کارشناس کشاورزی بیان کرد: البته مهم‌ترین مشکلی که این طرح تاکنون با آن مواجه بوده و به عنوان مانع اصلی باید از آن یاد کرد موضوع اختصاص ارز است، زیرا درخواست ارز از طرف سرمایه‌گذار و تولیدکننده یکی از موانعی است که عملا جلوی فعالیت متقاضیان کشت فرا سرزمینی را می‌گیرد.
وی اذعان کرد: از آنجا که دستگاه‌‌‌های متولی قادر نیستند ادعاهای افراد مبنی بر میزان خرید زمین یا مخارج تولید در سایر کشورها را راستی‌آزمایی کنند و بنابراین همین موضوع نیز موجب شده تا طی سال‌های گذشته ارزی به متقاضیان کشت فراسرزمینی پرداخت نشود.
سیادت همچنین با بیان اینکه تنها کشت در سرزمین دیگر به تنهایی نمی‌تواند موفقیت‌آمیز باشد و نیازمند بسترهایی از جمله امکانات حمل‌ونقل است ادامه داد: به طور مثال ما نمی‌توانیم در افغانستان نسبت به کشت محصولات اقدام کنیم در حالی که ناوگان حمل‌ونقل برای جابه‌‌‌جایی آن در اختیار نداشته باشیم یا از کامیون‌‌‌های دارای سردخانه محروم باشیم.
وی گفت: همین حالا نیز بسیاری از خودرو‌‌‌هایی که میوه و تره‌بار حمل می‌کنند و در حوزه صادرات فعال هستند در بسیاری از اوقات یک هفته در پشت دروازه‌‌‌های مرزی و گمرک برای ترخیص معطل می‌‌‌مانند و بنابراین همین موضوع که بر فساد‌پذیری محصولات کشاورزی موثر است برای شکست این طرح‌‌‌ها کافی است.
۸۰ میلیون هکتار کشت فراسرزمینی در جهان
در همین راستا امید جهانی فعال حوزه کشاورزی با بیان اینکه در حال حاضر بر اساس آمار در دنیا ۸۰ میلیون هکتار کشت فراسرزمینی انجام می‌شود و کشورهایی نظیر آمریکا، چین، ژاپن، عربستان و امارات کشت فراسرزمینی انجام می‌دهند و درآمدهای خوبی هم از این طریق حاصل می‌کنند گفت: در حال حاضر شرکت آمریکایی دلمونته حدود ۱۰۰سال است که در زمین‌‌‌های کنیا، آناناس کشت می‌کند و کمپوت آن را به سراسر جهان به خصوص اروپا صادر می‌کند و در حال حاضر جزو پنج کشور برتر در حوزه کمپوت و کنسانتره آناناس بوده و سالانه بیش از ۴۵ میلیون دلار تنها با صادرات آناناس کنیا سود می‌‌‌برد.
وی ادامه داد: کشت فراسرزمینی، اقدامی است که توسط دیگر کشورها تجربه شده و مورد تایید است به‌‌‌خصوص برای ایران که دارای ذخایر آبی و بارندگی محدود است بسیار توصیه می‌شود و با توجه به اینکه بارندگی در کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین حدود ۱۰ برابر ایران است، کشت فراسرزمینی در این کشورها مقرون به صرفه است و ارزان‌‌‌تر از ایران تمام می‌شود.
در این میان به باور کارشناسان نبود سیستم تضمینی خرید، نظام بانکی و نبود مشارکت حمایتی از جمله عللی است که در این سال‌ها سبب شده سرمایه‌گذاران ما رغبتی برای سرمایه‌گذاری در این حوزه نداشته باشند. این عده تاکید می‌کنند برای کشت فراسرزمینی باید برنامه بلندمدت داشت تا بتوانیم در کشورهایی که از نظر آب و خاک شرایط ایده‌‌‌آلی دارند کشت کنیم.
