ریسک و فرصت پیش‌روی صنعت حمل‌و نقل بررسی شد
بهبود عملکرد منوط بر حذف موانع
بخش دوم
حمل و نقل یک صنعت خدمات است، فعالیتی که بدون آن تجارت، پیشرفت و زندگی یک کشور غیرممکن می‌شود. حمل و نقل در تجارت جهانی از این واقعیت ناشی می‌شود که هفت‌دهم سطح زمین توسط آب پوشانده شده است و بنابراین اکثریت قریب به اتفاق واردات و صادرات بدین طریق صورت می‌پذیرد. در واقع حمل و نقل دریایی ستون فقرات اقتصاد جهانی شده و سیستم تجارت بین‌المللی است. در ادامه وضعیت حمل و نقل دریایی، ریلی و هوایی کشور مورد بررسی اجمالی قرار می‌گیرد.
حملونقل دریایی
بیش از نود درصد حمل‌ونقل‌های بین‌المللی در جهان به‌واسطه دریا صورت می‌پذیرد. پنج هزار و 800 کیلومتر مرز ساحلی در ایران نقش اصلی را در تجارت خارجی کشور به عهده دارد و قلب تپنده اقتصاد حملونقل ایران به شمار می‌رود. بیش از 85 درصد از واردات و صادرات کشور که شامل ناوگان نفتی، مسافربری و تجاری می‌شود توسط کشتیرانی ایران صورت می‌پذیرد که با در اختیار داشتن کشتی‌های اقیانوس‌پیما به‌تمامی مسیرهای بین‌المللی ارتباط دارد. حمل و نقل دریایی اقتصادی‌ترین وسیله حملونقل برای محموله‌های صادراتی و بهترین راه حملونقل برای مسافت‌های بین‌قاره‌ای است.
«حکشتی»: بهترین و باارزش‌ترین سهم در گروه حملونقل دریایی است. این شرکت متعلق به دولت است و به‌عنوان غول کشتیرانی ایران شناخته می‌شود. گفتنی است یکی از شدیدترین ریزش‌های قیمت سهام مربوط به نماد «حکشتی» است. این سهم در اوج قیمت خود که اواسط مرداد سال 1399 بود به 9 هزار و 147 تومان رسید و هم‌اکنون در حدود 80 درصد از ارزش خود را ازدست‌داده و در محدوده یک هزار و 800 تومان مورد معامله واقع می‌شود. این در حالی است که وضعیت مالی شرکت در سال 99 در مقایسه با سال 98 بهبودیافته است؛ اما فعالان حوزه دریایی مطلع هستند که ظرفیت‌ها و توانمندی‌های این شرکت بسیار بیشتر از وضعیت کنونی این شرکت است.
در حال‌حاضر مذاکرات وین میان ایران و 1+4 در جریان است و اخبار امیدوارکننده‌ای به گوش می‌رسد که در صورت برداشته شدن تحریم‌های بانکی و نفتی می‌توان به توسعه هرچه بیشتر این صنعت و رشد قیمت سهام این گروه امیدوار بود. از جمله پیامدهای توافق در مذاکرات، افزایش توان صادرات نفتی کشور است که این امر تمامی استعداد نفتکش‌های شرکت ملی کشتیرانی جمهوری اسلامی را به‌کار خواهد گرفت، در حالی‌که در وضعیت کنونی در خوشبینانه‌ترین حالت تنها 30 تا 40 درصد از این ظرفیت به‌کار گرفته می‌شود. همچنین هزینه حمل و نقل کشتیرانی در واردات و صادرات به کشور کاهش خواهد یافت. شرکت‌های بیمه بین‌المللی توان همکاری خواهند داشت و ممنوعیت تردد خطوط کشتیرانی نیز لغو خواهد شد.
نتیجه تمامی این اقدامات سود بیشتر گروه حمل و نقل دریایی به‌ویژه شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران با 85 درصد سهم از بازار صنعت است.
حملونقل ریلی
حملونقل ریلی در دسته مهم‌ترین ترانزیت‌های حمل کالا در جهان محسوب می‌شود. در حال حاضر به این نوع از حمل و نقل توجه خاصی نمی‌شود در حالی که طولانی‌ترین شبکه ریلی در خاورمیانه، به ایران اختصاص‌یافته است. ازجمله عوامل تأثیرگذار در کاهش میزان حملونقل ریلی ایران وجود شرکت‌های حملونقل ریلی است که تا حدود 70 درصد درآمد خود را برای پرداخت حق دسترسی استفاده می‌کنند. فرسودگی واگن‌ها و وجود تحریم‌های سال‌های اخیر ازجمله عوامل تاثیرگذار دیگر در رشد منفی این صنعت است. این در حالی است که حملونقل ریلی از لحاظ میزان مصرف سوخت، کاهش میزان آلودگی هوا، سهولت در جابه‌جایی حمل کالا، میزان جابه‌جایی کالا، سوانح و تلفات کم و صرفه‌جویی در هزینه‌های ملی دارای مزیت‌های قابل‌توجهی است. در حال حاضر پروژه‌ها و طرح‌های توسعه برای بازه میان‌مدت و بلندمدت در این زمینه در حال اجرا بوده که موجبات افزایش ظرفیت این شبکه را فراهم خواهد آورد.
شرکت‌های این گروه نمادهای «توریل»، «حآسا»، «حریل»، «حسیر» و «حپارسا» را در برمی گیرد. گفتنی است که بخش عمده محموله‌های حملونقل ریلی به مواد معدنی و عمدتا سنگ‌آهن اختصاص دارد و بخش اعظم شرکت‌های حاضر در بورس نیز با شرکت‌های فلزی معدنی و پتروشیمی جهت حمل محصولات آنها، طرف قرارداد هستند.
«توریل»: این شرکت بیشترین تعداد سهام را در گروه حملونقل ریلی پس از ریل پرداز سیر داراست و با ارزش‌ترین سهم در گروه حملونقل ریلی است. توریل 1850 دستگاه واگن لبه‌بلند با ظرفیت حمل سالانه 13میلیون تن مواد معدنی را داراست و بزرگ‌ترین شرکت حملونقل ریلی در بخش باری است و حدود 30درصد مواد معدنی کل کشور توسط این شرکت و شرکت‌های زیرمجموعه حمل می‌شود. سود خالص هر سهم این شرکت در 9 ماه اول سال 1399 نسبت به مدت مشابه سال قبل، رشد 229 درصدی را تجربه کرده که علت آن افزایش نرخ حمل (افزایش نرخ حقوق مالکانه) ریلی بوده است.
گفتنی است در صورت لغو تحریم‌ها و اجرایی شدن برنامه جامع اقدام مشترک، در حوزه ریلی بستر تخصیص مناسب‌تر اعتبارات بانکی بین‌المللی یا جذب فاینانس در جهت سرعت بخشیدن به پروژه‌های توسعه شبکه فراهم خواهد شد. برقی شدن خطوط ریلی تامین مالی خواهد شد و سرعت در جابه‌جایی بار و مسافر محقق می‌شود که همگی این عوامل موجب رشد درآمد و سود سازی هرچه بیشتر این بخش خواهد شد. ناگفته نماند که این بخش از صنعت حملونقل بسیار از بازار و رشد دو سال گذشته جامانده و در صورت رشد درآمد شرکت‌های ریلی، سهام این بخش از گروه بیشترین رشد را تجربه خواهند کرد.
حملونقل هوایی
توسعه فرودگاه‌ها بخش حیاتی و مهمی از سیستم هوایی را دربرمی‌گیرد و درواقع زیربنایی‌ترین بخش در صنعت حملونقل هوایی به شمار می‌آید.
پرواضح است که هر چه میزان ترافیک مسافری و کالایی فرودگاه‌ها بیشتر باشد نمایان‌گر توسعه اقتصادی و قدرت اقتصادی کشور است. در حوزه هوایی شرکت‌های حملونقل بیشتر در بخش مسافربری فعال هستند و در بخش باری ظرفیت محدودی وجود دارد که بیشتر اختصاص به حمل دارو، مواد غذایی تازه، محصولات کشاورزی و تجهیزات صنعتی دارد. در این بخش نیز به علت عدم توانایی در خرید هواپیما، عمر ناوگان باری و مسافری هرسال رو به افزایش است. پس از برجام قراردادهایی برای نوسازی ناوگان هوایی با شرکت‌های معتبر ایرباس و بوئینگ بسته شد اما با روی کار آمدن ترامپ در سمت ریاست جمهوری، تمامی این قراردادها ملغی و امیدها برای نوسازی از بین رفت. ضمن اینکه شرکت‌های هواپیمایی فارس ایر قشم، هما و هواپیمایی ماهان بیشترین تعداد ناوگان باربری (cargo) را دارند. گفتنی است تاکنون نماد هیچ شرکتی از گروه حملونقل هوایی در تابلوی معاملات بورس درج نشده است.
در بخش هوایی نیز در صورت نوسازی ناوگان فرسوده می‌توان به صادرات هرچه بیشتر محصولات کشاورزی، گل و محصولات لبنی امیدوار بود. در حال حاضر به علت کمبود و ضعف در ناوگان هوایی باوجود کیفیت مطلوب محصولات ذکرشده اما کشورهای دیگری مانند ترکیه گوی سبقت را ربوده و بازار کشورهای روسیه، قطر و امارات را قبضه کرده‌اند.
فرصت و چالش صنعت
صنعت حملونقل فرصت‌ها و مزیت‌های بسیاری دارد به‌گونه‌ای که ایران دارای موقعیت ژئوپلیتیک است و در مسیر جاده ابریشم (چین به اروپا)، کریدور شمال به جنوب (هندوستان به روسیه) و دسترسی کشورهای آسیای میانه به دریاهای آزاد با منفعتی بسیار درآمدزا و اشتغال‌زایی بالا، موجبات رشد امنیت و رشد نفوذ منطقه‌ای ایران را فراهم می‌کند. تحریم‌ها، کسری بودجه دولت، کمبود منابع مالی جهت سرمایه‌گذاری در حوزه حملونقل، ازجمله اصلی‌ترین مشکلات در این حوزه هستند به‌گونه‌ای که بخش حملونقل هوایی و دریایی بیشترین آسیب و خسران را در این گروه متحمل شده‌اند. وجود تحریم‌ها سبب شده تا شرکت‌های گروه حملونقل دریایی از ارسال مستقیم کالا به بنادر محروم شوند. این عدم مراجعه کشتی‌های کانتینر بر و فله‌بر بین‌المللی موجب افزایش بهای تمام‌شده کالاها، کاهش کیفیت و اتلاف بخشی از محموله‌های انتقالی می‌شود. متاسفانه شرکت‌های بیمه داخلی توان ارائه خدمات هم‌سطح شرکت‌های بیمه‌گر بین‌المللی را ندارند. فارغ از این موضوع تداوم شرایط تحریمی قابلیت و توانمندی ژئوپلیتیک و ژئوکونومیک ایران را طی مرور زمان کاهش می‌دهد به نحوی که کشورهای منطقه با سرمایه‌گذاری و به‌روزرسانی تجهیزات حملونقل خود، توانمندی کشور را کمرنگ خواهند کرد.
