رشد پایدار شهر با نوآوری در بافت و ساختار
مناطق نوآوری، موتور محرک تحول شهری
گزارش تازهای که بهصورت مشترک توسط شرکت Jacobs و مجمع جهانی اقتصاد منتشرشده تأکید میکند که با حکمرانی قوی، مکانسازی هدفمند و زیرساخت دیجیتال پیشرفته، مناطق نوآوری میتوانند منافع ملموس و گستردهای برای شهرها به ارمغان آورند؛ از پایداری زیستمحیطی گرفته تا شمول اجتماعی و رونق اقتصادی که دامنهاش فراتر از مرزهای این نواحی میرود.
چنین مناطقی درواقع با گرد هم آوردن استعدادهای دانشگاهی، شرکتهای نوپا، صنایع پیشرفته و سرمایهگذاران، محیطی میآفرینند که در آن نوآوری بهعنوان یک ضرورت و نه صرفاً انتخاب، در خدمت بهبود کیفیت زندگی و توسعه شهری قرار میگیرد.
اصفهان، بستر آماده برای اکوسیستم نوآوری
اصفهان بهعنوان یکی از تاریخیترین و صنعتیترین کلانشهرهای ایران، در سالهای اخیر گامهای جدی بهسوی اقتصاد دانشبنیان برداشته است. این شهر با برخورداری از دانشگاههای معتبر، مراکز پژوهشی پویا و جمعیتی از نخبگان علمی، بستر مناسبی برای شکلگیری اکوسیستم نوآوری دارد. مهدی جمالینژاد، استاندار اصفهان در رویدادی علمی بر همین موضوع تأکید کرد و گفت: «اصفهان با دارا بودن بیش از هزار شرکت دانشبنیان، دومین استان کشور در این حوزه است و همچنان پیشگام توسعه فناوریهای نوین خواهد بود». این آمار چشمگیر نشان میدهد حرکت به سمت اقتصاد دانشبنیان در اصفهان به مرحلهای رسیده که نوآوری به محور برنامهریزیهای توسعه شهری بدل شده است. بهمنظور پشتیبانی از این حرکت، مدیران شهری و استانی طرحهای مختلفی را در دستور کاردارند. برای نمونه در طرح جامع جدید شهر اصفهان پیشنهادشده است که پهنهها و نقاط ویژهای به فعالیتهای دانشبنیان و ایجاد ناحیههای نوآوری شهری اختصاص یابد تا زمینهی استقرار و رشد کسبوکارهای فناورانه بیشازپیش فراهم شود.
محمد نورصالحی، رییس شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به این پیشنهاد، بر لزوم جبران کاستیهای موجود تأکید کرده و اظهار کرد اصفهان با تکیهبر توان نخبگان و سرمایهگذاران میتواند جهشی قابلتوجه در این عرصه تجربه کند و نقاط ضعف موجود را به فرصتهای تازه تبدیل کند. بهبیاندیگر، نگاه مدیریت شهری معطوف به آن است که با فراهم کردن فضای فعالیت برای شرکتهای نوآور، نهتنها به رشد اقتصادی شهر شتاب دهد بلکه زمینهی ماندگاری نیروی انسانی نخبه در شهر را نیز ایجاد کند؛ امری که به سود اصفهان و درنهایت به نفع کل کشور خواهد بود.
پیوند دانشگاه و صنعت: سرعتدهنده نوآوری
از مؤلفههای اساسی در موفقیت یک منطقه نوآوری، پیوند مؤثر میان دانشگاهها و صنایع است. اصفهان به واسطه دارا بودن دانشگاههای برجسته (مانند دانشگاه اصفهان، دانشگاه صنعتی اصفهان و دانشگاههای آزاد و علوم پزشکی) و از سوی دیگر صنایع بزرگ و شرکتهای خصوصی توانمند، ظرفیت فوقالعادهای برای همافزایی دانشگاه و صنعت دارد. در سالهای اخیر اقدامات قابلتوجهی برای بهرهگیری از این ظرفیت صورت گرفته است. نمونهای از این تلاشها تأسیس سرای نوآوری اصفهان زیر نظر اتاق بازرگانی اصفهان و با مشارکت دانشگاهها است که هدف آن تسهیل جریان دانش از دانشگاه به صنعت و حل مسائل بنگاههای اقتصادی از طریق پتانسیلهای دانشگاهی است. به گفتهی دستاندرکاران این مرکز، برنامههایی چون طرحهای «پایش، پویش، رویش و تابش» طراحیشده تا دانشجویان، پژوهشگران و صاحبان ایده بتوانند در حل چالشهای صنعتی شهر مشارکت مستقیم داشته باشند و ایدههای نوآورانهی خود را به مرحلهی اجرا برسانند.
دستاوردهای ملموس: اشتغال پایدار و توسعه سبز
اقتصاد دانشبنیان علاوه بر توسعه فناوری، دستاوردهای ملموس اجتماعی-اقتصادی نیز به همراه دارد که از آن جمله ایجاد اشتغال پایدار برای قشر تحصیلکرده است. در حال حاضر بخش قابلتوجهی از فارغالتحصیلان دانشگاهی اصفهان، بهجای مهاجرت به پایتخت یا خارج از کشور، در شرکتهای فناور و دانشبنیان شهر خود مشغول به کارشدهاند. بنا بر آمار شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان (مهمترین پارک علم و فناوری استان)، اکنون حدود ۹۵۰۰ نفر از دانشآموختگان دانشگاهی در شرکتهای مستقر در این شهرک اشتغال یافتهاند که بیش از ۶۵۰ نفر از آنان دارای مدرک دکترا هستند.
این ارقام نشان میدهد که توسعه شرکتهای نوآور تا چه حد میتواند به اشتغالزایی برای نیروهای متخصص منجر شود و از فرار مغزها جلوگیری کند.
از منظر توسعه پایدار شهری نیز تقویت بخش نوآوری مزایای انکارناپذیری داشته است. صنایع مبتنی بر فناوری و دانش، برخلاف صنایع سنتی، عموماً کممصرفتر و پاکتر هستند و ارزش افزوده بالاتری ایجاد میکنند. برای نمونه، سید مهدی ابطحی، رئیس شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان تصریح کرده است گردش مالی شرکتهای مستقر در این شهرک طی سال گذشته به حدود ۳۵۰ هزار میلیارد ریال رسید، آنهم با حداقل مصرف انرژی و بدون تأثیر منفی در فضای شهری. بهعلاوه، بسیاری از این شرکتها مستقیماً در حل مشکلات زیستمحیطی منطقه نقش دارند؛ از توسعه فناوریهای بهینهسازی مصرف آب و انرژی گرفته تا تولید محصولات سازگار با محیطزیست که برخی از آنها حتی به بازارهای جهانی صادر میشود.
احیای فضاهای شهری با کارخانههای نوآوری
پیادهسازی الگوی «منطقه نوآوری» در عمل مستلزم آن است که اجزای مختلف شهر – از فضاهای کالبدی گرفته تا ساختارهای مدیریتی – با رویکردی نوین بازآفرینی شوند. اصفهان اگرچه تاکنون یک ناحیه نوآوری متمرکز شهری (نظیر آنچه در برخی کلانشهرهای جهاندیده میشود) نداشته، اما نشانههای شکلگیری آن به چشم میخورد. یکی از این نشانهها تبدیل تدریجی برخی فضاهای شهری به هابهای نوآوری است. بهعنوانمثال، طبق اعلام مسئولان استانی، در سال آینده یک کارخانه نوآوری در اصفهان با تمرکز ویژهبر فناوریهای داده و هوش مصنوعی راهاندازی خواهد شد. این «کارخانه نوآوری» درواقع مکانی خواهد بود که استارتآپها، شتابدهندهها، شرکتهای دانشبنیان و واحدهای تحقیقوتوسعه کنار هم قرار میگیرند و در محیطی خلاق به همکاری میپردازند. تجربه تهران در راهاندازی کارخانههای نوآوری (ازجمله تبدیل کارخانه سیمان ری به مجموعه نوآوری و همینطور کارخانه الکترونیک در آزادی) نشان داده که بازآفرینی فضاهای صنعتی متروکه به مراکز نوآور تا چه حد میتواند در احیای بافت شهری و تزریق روح تازه به شهر مؤثر باشد.
در طرح کارخانه نوآوری اصفهان نیز بنا بر گفته استاندار، توجه ویژهای به زیرساختهای دادهمحور و هوش مصنوعی شده است. این امر حاکی از آن است که برنامهریزان شهری قصد دارند اصفهان را به بستری برای تکنولوژیهای آینده تبدیل کنند؛ تکنولوژیهایی که میتوانند چالشهای دیرپای شهر – از مدیریت منابع آبگرفته تا حملونقل و آلودگی هوا – را به شیوههای نوآورانه برطرف کنند. معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان رئیسجمهور که اخیراً به اصفهان سفرکرده نیز تأکید کرده است: «امیدواریم فناوریهای نوین، اصفهان را بهروزهای درخشان گذشته بازگردانند»
الهام از نمونههای جهانی: از بارسلونا تا سنگاپور
مفهوم ناحیه نوآوری پدیدهای جهانی است و شهرهای متعددی در دنیا توانستهاند با این رویکرد به موفقیتهای چشمگیری دست یابند. برای نمونه، بارسلونا از پیشگامان ایجاد منطقه نوآوری شهری است. حدود ۲۰ سال پیش شهرداری بارسلونا با اجرای یک پروژه نوسازی شهری، محله صنعتی و متروکه «پوبلنُو» را به منطقه ۲۲(مشهور به منطقه نوآوری بارسلونا) تبدیل کرد. تمرکز برنامه بازآفرینی در این منطقه بر پنج خوشهی دانش (فناوری اطلاعات، زیستپزشکی، طراحی، انرژی و رسانه) بود.
نتیجه آن شد که در مدت نسبتاً کوتاهی بیش از ۷۰۰۰ شرکت و کسبوکار جدید در این منطقه شکل گرفت و سکونت در آن ۲۳٪ افزایش یافت. امروزه منطقه ۲۲ بارسلون میزبان چندین دانشگاه و مرکز تحقیقاتی، صدها استارتآپ و شرکت فناور است و بهعنوان الگویی الهامبخش برای دیگر شهرها شناخته میشود. نمونه بارسلونا نشان میدهد که چگونه میتوان با بازآفرینی هوشمندانه یک بافت فرسوده شهری و تزریق عنصر نوآوری، همزمان به ایجاد اشتغال، جذب جمعیت، ارتقای فناوری و بهبود سیما و عملکرد شهر دستیافت.
شهرهای دیگری نیز داستانهای موفق مشابهی رقمزدهاند؛ از دیترویت در آمریکا که ایستگاه قطار تاریخی متروکه خود را به مرکز نوآوری خودروهای هوشمند تبدیل کرده تا سنگاپور که در «پنگول دیجیتال» اولین منطقه کاملاً یکپارچه دیجیتال-فیزیکی را بنانهاده است. وجه مشترک این نمونهها، تاکید بر حکمرانی مشارکتی، طراحی انسانمحور و زیرساخت پیشرفته در مناطق نوآوری است.
ضرورت نوآوری برای آینده اصفهان
تجربه اصفهان در سالهای اخیر گواه این واقعیت است که سرمایهگذاری بر نوآوری و دانش میتواند مسیری مطمئن بهسوی شکوفایی شهری باشد. دستاوردهایی نظیر شکلگیری صدها شرکت دانشبنیان، اشتغالزایی برای نسل تحصیلکرده، ثبت هزاران محصول فناورانه و حضور موفق در بازارهای صادراتی همگی نشان میدهد که اصفهان با تکیهبر اقتصاد نوآورانه در حال تحول هویت اقتصادی خود از یک شهر صنعتی سنتی به یک شهر دانشمحور مدرن است. البته تحقق کامل چشمانداز «کلانشهر نوآور» مستلزم تداوم حمایتها و مشارکت همهجانبه است؛ از سیاستگذاری دولت و مدیریت شهری در تأمین زیرساختها گرفته تا حضور فعال بخش خصوصی و دانشگاهها در پیشبرد پروژههای نوآورانه.
آنچه روشن است اینکه نوآوری دیگر یک گزینه تجملی برای شهرها نیست، بلکه ضرورت بقا و پیشرفت در دنیای امروز است. کلانشهر اصفهان با درک این ضرورت در مسیر درستی گام برداشته و تلاش دارد با الهام از تجربیات موفق جهانی، مدل بومی خود را از مناطق نوآوری شکل دهد. اگر این تلاشها با حکمرانی هوشمند، مشارکت گسترده و نگاه بلندمدت همراه باشد، میتوان امیدوار بود که در آینده نزدیک، اصفهان نهتنها به قطب نوآوری ایران بدل شود بلکه نام خود را در زمره شهرهای پیشرو نوآور در سطح بینالمللی نیز ثبت کند؛ شهری که گذشته پرافتخار فرهنگی خود را این بار در سیمای یک شهر دانشبنیان و پایدار تکرار خواهد کرد.
