چالش درونی زیست بومِ گوهرسنگ
عقب‌ماندگی علمی صنعت گوهرسنگ ایران و تاثیر گروه‌گرایی بر آن
۱. عقب‌ماندگی علمی صنعت گوهرسنگ ایران
صنعت گوهرسنگ در ایران، علی‌رغم اینکه منابع عظیمی از سنگ‌های قیمتی ازجمله فیروزه، عقیق و گارنت را در دل خود دارد، به دلایلی همچنان نتوانسته است ازنظر علمی و فنّاورانه به جایگاه شایسته‌ای دست یابد. عدم توجه به پژوهش‌های بنیادی و توسعه فناوری‌های نوین در این صنعت، باعث شده که بسیاری از فرآیندهای مرتبط با استخراج، فرآوری و شناسایی گوهرها همچنان در سطح ابتدایی و سنتی باقی بماند. یکی از بزرگ‌ترین مشکلات، عدم بهره‌برداری مناسب از علوم پایه‌ای مانند کریستالوگرافی و کانی‌شناسی است که به‌طور خاص در صنعت گوهرشناسی می‌تواند موجب شناسایی دقیق‌تر سنگ‌ها و بهبود فرآیندهای جداسازی و تراش آن‌ها شود. برای مثال، پژوهش‌های انجام‌شده در دانشگاه‌های معتبر دنیا نشان داده‌اند که استفاده از فناوری‌های لیزر و میکروسکوپ‌های الکترونی (SEM) در شناسایی ویژگی‌های درونی سنگ‌ها، می‌تواند منجر به شناسایی بهتر و تشخیص عیوب و نقایص در سنگ‌ها شود. در ایران، به دلیل نبود تجهیزات پیشرفته و نیز کمبود پژوهش‌های علمی، بسیاری از ویژگی‌های اصلی سنگ‌ها به‌درستی شناسایی نمی‌شود.
مؤسسات تحقیقاتی و دانشگاهی معتبر در کشورهای پیشرفته مانند GIA (Gemological Institute of America) و AGL (American Gemological Laboratory) سال‌هاست که در حال استفاده از فنّاوری‌های نوین برای شناسایی و کدگذاری ویژگی‌های دقیق سنگ‌های قیمتی هستند. این موسسات با استفاده از سنجش طیف‌سنجی مادون‌قرمز و تصاویر ریزدانه‌ای قادر به شناسایی دقیق‌ترین خصوصیات سنگ‌ها و اثرات بهسازی‌های مختلف روی آن‌ها هستند. درحالی‌که در ایران، استفاده از چنین فنّاوری‌هایی به دلیل محدودیت‌های زیرساختی و سرمایه‌گذاری، به‌طور گسترده‌ای موردتوجه قرار نگرفته است.
۲. تاثیر گروه‌گرایی بر عقب‌ماندگی علمی
یکی از عوامل اصلی که موجب مانع‌تراشی در مسیر پیشرفت علمی صنعت گوهرسنگ در ایران می‌شود، گروه‌گرایی‌های محدود و رقابت‌های ناسالم است. در بسیاری از موارد، فعالان این صنعت به گروه‌های کوچک محدودشده‌اند و روابط درون‌گروهی به‌جای همکاری‌های فرامرزی و بین‌المللی، غالب است. این نوع گروه‌گرایی نه‌تنها موجب کاهش هم‌افزایی در میان متخصصان می‌شود، بلکه با مانع‌تراشی در پذیرش فناوری‌های جدید و علمی، موجب محدود شدن دامنه فعالیت‌های علمی و صنعتی می‌گردد. به‌طور خاص، در اصفهان که به‌عنوان یکی از مراکز مهم تولید و فرآوری گوهرها در ایران شناخته می‌شود، گروه‌های مختلفی وجود دارند که فعالیت‌های خود را به‌صورت فردی و مستقل پیش می‌برند. این گروه‌ها، که اغلب در زمینه‌های تراش سنگ‌ها، شناسایی گوهرها و تجارت فعال هستند، از به اشتراک‌گذاری تجربیات و اطلاعات علمی خود با یکدیگر اجتناب می‌کنند. درنتیجه، ایجاد زیرساخت‌های علمی و فناوری در این شهر با مشکلات زیادی روبه‌رو است. در بسیاری از کشورها، همکاری‌های علمی میان دانشگاه‌ها، موسسات تحقیقاتی، و صنعت، به‌عنوان یک اصل مهم در توسعه صنعت گوهرسنگ شناخته می‌شود. به‌عنوان‌مثال، مؤسسه GIA با همکاری دانشگاه‌ها و پژوهش گران از سراسر دنیا، اقدام به آموزش تکنیک‌های پیشرفته در زمینه شناسایی سنگ‌ها و فرآوری و بهسازی آن‌ها می‌کند. در ایران، کمبود چنین همکاری‌هایی موجب شده که دانش و فناوری‌ها با سرعت کمی به صنعت گوهرسنگ منتقل شوند و فعالان این صنعت نتوانند از پیشرفت‌های علمی جهانی بهره‌برداری کنند.
۳. نمونه‌های بین‌المللی در استفاده از فناوری‌های نوین
برای مثال، در تایلند، کشوری که به‌عنوان یکی از قطب‌های تولید و فرآوری سنگ‌های قیمتی شناخته می‌شود، استفاده از فناوری‌های هوش مصنوعی در شناسایی و تراش گوهرها به‌طور گسترده‌ای انجام می‌شود. این کشور با همکاری دانشگاه‌های معتبر و موسسات علمی، توانسته است به پیشرفت‌های قابل‌توجهی در فرآوری سنگ‌های قیمتی دست یابد. درحالی‌که ایران هنوز در این زمینه‌ها دچار عقب‌ماندگی چشم‌گیر و محسوسی است. در هند نیز، کشوری که در تولید و تجارت الماس پیشرو است، بیش از ۳۰ مؤسسه تخصصی در زمینه گوهرشناسی و جواهرسازی وجود دارد که با استفاده از داده‌های بزرگ و الگوریتم‌های شبیه‌سازی، فرآیندهای تولید و شناسایی گوهرها را به حداکثر دقت می‌رسانند. این نوع نوآوری‌ها، ایران را ازنظر رقابتی در موقعیت ضعف قرار داده است.
۴. راهکارهای پیشنهادی
برای رفع عقب‌ماندگی‌های علمی و صنعتی در صنعت گوهرسنگ ایران، چندین راهکار به شرح زیر پیشنهاد می‌شود:
توسعه مؤسسات تحقیقاتی مستقل: ایجاد مراکز تحقیقاتی تخصصی در زمینه گوهرشناسی و جواهرسازی، مشابه مؤسسات علمی در کشورهای پیشرفته، می‌تواند به ارتقای سطح علمی صنعت کمک کند.
تقویت همکاری‌های بین‌المللی: ارتباط با دانشگاه‌ها و موسسات علمی بین‌المللی می‌تواند موجب انتقال دانش روز و فناوری‌های نوین به صنعت گوهرسنگ ایران شود.
ترویج آموزش‌های علمی و تخصصی: آموزش‌های علمی و فنی در سطح دانشگاه‌ها و دوره‌های تخصصی، با تمرکز بر استفاده از فناوری‌های نوین و پژوهش‌های علمی، به ارتقاء سطح دانش فعالان صنعت کمک خواهد کرد.
چاره چیست؟
عقب‌ماندگی علمی صنعت گوهرسنگ ایران، نتیجه ترکیبی از عوامل مختلف است که در راس آن‌ها عدم توجه به پژوهش‌های علمی و فناوری‌های نوین، همراه با گروه‌گرایی‌های محدود و رقابت‌های ناسالم قرار دارد. برای رسیدن به یک صنعت پیشرفته و رقابتی، باید به پذیرش فناوری‌های جدید و ایجاد همکاری‌های بین‌المللی توجه بیشتری داشته باشیم. تنها در این صورت است که می‌توانیم به استفاده بهینه از منابع غنی گوهرسنگ‌های ایران دست‌یابیم و جایگاه شایسته‌ای در بازار جهانی پیدا کنیم.
* مدیرعامل موسسه گوهرشناسی نوین گوهر آزما بنیان‌گذار مرکز پژوهش و تحقیقات NGA
