نوآوری و رمزارز
آیا استفاده از روش‌های نوین رمزارز در اقتصاد ایران عادی می‌شود؟
روش‌های نوین در رمزارزها به شیوه‌ها و فناوری‌های جدیدی اشاره دارد که برای استفاده و توسعه رمزارزها و فناوری بلاک‌چین به کار گرفته می‌شوند. این روش‌ها، فراتر از تراکنش‌های مالی ساده، شامل کاربردهای پیشرفته و سیستم‌های جدید در امور مالی و غیرمالی است. روش ذخیره دارایی متنوع است اما رمزارزها که اکنون در تمام دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرند و روزبه‌روز بر تعداد آنها افزوده می‌شود، از سوی نخبگان، از مهم‌ترین خلاقیت‌های بازارهای مالی دیجیتال تلقی می‌شود. مردم ایران نیز برای حفظ دارایی خود بعضاً به سمت بهره‌گیری از روش‌های نوین رمزارز رفته‌اند. تحریم‌ها در ایران سبب افزایش حجم مبادلات در بازار رمزارز شده و کاربران ایرانی را به استفاده از روش‌های مختلف برای دسترسی به ارزهای دیجیتال ترغیب کرده است.
در ایران، استقبال از نوآوری‌ها و تکنولوژی‌های مالی جدید، از جمله رمزارزها، با وجود پتانسیل بالای آنها با چالش‌های قانونی و زیرساختی نیز روبه‌رو بوده است. با این حال، بهره‌مندی از روش‌های نوین رمزارزی در بخش‌های مختلف به دلیل تحریم‌های مالی و محدودیت‌های بانکی جهانی به تدریج رو به افزایش است.
یکی از دلایل رشد پذیرش رمزارزها در اقتصاد ایران، دور زدن محدودیت‌های بین‌المللی است. با توجه به تحریم‌های بانکی، بسیاری از کسب‌وکارها در ایران به دنبال راه‌هایی برای پرداخت‌های بین‌المللی بدون نیاز به سیستم بانکی هستند. رمزارزها این امکان را فراهم می‌کنند. از سویی کاهش ارزش پول ملی نیز در این تصمیم دخیل بوده است. به دلیل تورم و نوسانات ارزش ریال، برخی از افراد و کسب‌وکارها به رمزارزها به عنوان یک روش حفظ ارزش دارایی‌ها نگاه می‌کنند. برخی از تحلیلگران نیز نوآوری در خدمات مالی را از دیگر دلایل استفاده از نوآوری در حوزه مالی در ایران می‌دانند. بلاک‌چین و رمزارزها امکان ایجاد خدمات مالی جدید، مانند وام‌دهی، قراردادهای هوشمند و انتقال فوری پول را فراهم می‌کنند که می‌تواند زیرساخت مالی کشور را تقویت کند. از سویی افزایش آگاهی عمومی نقش مهمی در سمت‌وسوی استفاده از رمزارزها ایجاد کرده است. با رشد آگاهی مردم در زمینه رمزارزها و فناوری بلاک‌چین، علاقه به سرمایه‌گذاری در این فناوری و به‌کارگیری آن افزایش یافته است. با این حال چالش در این زمینه در ایران کم نیست. نبود قوانین جامع و شفاف در زمینه رمزارزها باعث سردرگمی فعالان این حوزه نیز شده است. بانک مرکزی ایران هنوز مجوزی برای استفاده رسمی از رمزارزها به عنوان یک واحد پولی صادر نکرده است. نوسانات قیمت، کلاهبرداری‌ها و مشکلات امنیتی در بازارهای غیرقانونی یا غیررسمی رمزارزها، مانعی برای اعتماد عمومی به این فناوری است.
رمزارزهای نوین
۱- قراردادهای هوشمند
(Smart Contracts)
قراردادهای هوشمند برنامه‌هایی هستند که بر روی شبکه بلاک‌چین اجرا می‌شوند و قوانین قراردادی خاصی را به‌طور خودکار انجام می‌دهند. این قراردادها امکان ایجاد تراکنش‌های بدون واسطه و اتوماتیک را فراهم می‌کنند و برای کاربردهای مختلف، از جمله وام‌دهی، بیمه و خدمات قانونی به کار گرفته می‌شوند.
۲- سیستم‌های مالی غیرمتمرکز (DeFi)
DeFi به معنای ایجاد یک اکوسیستم مالی غیرمتمرکز بر پایه بلاک‌چین است که خدمات مالی را بدون نیاز به بانک‌ها و واسطه‌های سنتی ارائه می‌دهد. در این سیستم، کاربران می‌توانند به صورت مستقیم و بدون واسطه از خدماتی مانند وام‌دهی، سپرده‌گذاری، سرمایه‌گذاری، و پرداخت بهره‌مند شوند. DeFi با استفاده از قراردادهای هوشمند و شبکه‌های بلاک‌چین فعالیت می‌کند.
۳- توکن‌های غیرقابل معاوضه (NFT)
NFTها توکن‌هایی هستند که مالکیت یک دارایی منحصربه‌فرد را در بستر دیجیتال نشان می‌دهند و نمی‌توان آنها را مانند پول‌های رایج مبادله کرد. این توکن‌ها در حوزه‌هایی مانند هنر دیجیتال، موسیقی، بازی‌های رایانه‌ای و حتی مالکیت املاک کاربرد دارند. NFTها باعث شده‌اند که هنرمندان و سازندگان محتوای دیجیتال بتوانند آثار خود را به صورت منحصربه‌فرد به فروش بگذارند.
4- سازوکارهای اجماع نوین
(Consensus Mechanisms)
شبکه‌های بلاک‌چین نیاز به سازوکار‌هایی دارند که برای تایید تراکنش‌ها و حفظ امنیت شبکه استفاده می‌شوند. به جز الگوریتم‌های معروف مانند اثبات کار (PoW) و اثبات سهام (PoS)، روش‌های جدیدی مانند اثبات سهام واگذاری‌شده (DPoS)، اثبات تاریخچه (PoH) و اثبات ظرفیت (Proof of Capacity) به وجود آمده‌اند که کارایی بیشتر و نیاز به انرژی کمتری دارند. این روش‌ها برای حل مشکلات مقیاس‌پذیری و مصرف انرژی بسیار حائز اهمیت هستند.
۵- سازمان‌های مستقل غیرمتمرکز (DAO)
DAOها سازمان‌هایی هستند که به صورت کاملاً غیرمتمرکز و بدون نیاز به مدیریت انسانی و واسطه اداره می‌شوند. اعضا می‌توانند با خرید توکن‌های مخصوص آن DAO، در تصمیم‌گیری‌های سازمان شرکت کنند. DAOها برای مقاصدی مانند مدیریت پروژه‌ها، تخصیص منابع و اجرای تصمیمات به کار می‌روند.
۶- استیبل‌کوین‌ها (Stablecoins)
استیبل‌کوین‌ها رمزارزهایی هستند که به دارایی‌های پایدار مانند دلار، یورو یا طلا وابسته‌اند و ارزش آنها به صورت ثابت باقی می‌ماند. استیبل‌کوین‌ها برای رفع نوسانات بازار رمزارز و تسهیل استفاده از ارزهای دیجیتال در پرداخت‌های روزمره به کار می‌روند. برخی از معروف‌ترین استیبل‌کوین‌ها تتر (USDT)، یواس‌دی‌کوین (USDC)، و دای (DAI) هستند.
7- پل‌های بین‌بلاک‌چینی (Cross-Chain Bridges)
پل‌های بین‌بلاک‌چینی به کاربران اجازه می‌دهند دارایی‌های خود را بین بلاک‌چین‌های مختلف انتقال دهند و از آنها در شبکه‌های متفاوت استفاده کنند. این امکان باعث افزایش تعامل و بهره‌وری میان شبکه‌های مختلف بلاک‌چین می‌شود و به کاربران این امکان را می‌دهد که از مزایای هر شبکه به طور همزمان بهره ببرند.
۸- پروتکل‌های لایه دوم (Layer 2 Solutions)
پروتکل‌های لایه دوم برای حل مشکلات مقیاس‌پذیری در بلاک‌چین‌های شلوغی مانند اتریوم توسعه یافته‌اند. این پروتکل‌ها تراکنش‌ها را خارج از زنجیره اصلی پردازش کرده و سپس اطلاعات تراکنش‌ها را به زنجیره اصلی ارسال می‌کنند. از جمله پروتکل‌های لایه دوم می‌توان به رول‌آپ‌ها (Rollups) و شبکه لایتنینگ (Lightning Network) در بیت‌کوین اشاره کرد.
این روش‌ها نوآوری‌های کلیدی هستند که نه‌تنها نحوه استفاده از رمزارزها را گسترش داده‌اند، بلکه باعث شکل‌گیری سیستم‌های مالی و خدمات دیجیتال جدیدی شده‌اند که می‌توانند تاثیر زیادی بر اقتصاد و سیستم‌های اجتماعی داشته باشند.
برق رایگان و ماینینگ غیرقانونی
یکی از مشکلات و حواشی استفاده از رمزارزها در ایران بحث مصرف برق است. استخراج برخی از رمزارزها نیاز به انرژی زیادی دارد که با توجه به کمبود منابع انرژی و چالش‌های زیست‌محیطی در ایران، ممکن است باعث محدودیت‌هایی شود. چرا که برق یارانه‌ای در ایران سبب شد گروه‌هایی که هویت آنها هیچ‌وقت مشخص نشد، دست به تولید و استخراج رمزارز بزنند. سال 1401 مدیرعامل شرکت مدیریت شبکه برق ایران با اشاره به مصرف برق دستگاه‌های استخراج رمزارز، گفت: تاکنون ۶۵۰ مگاوات برق مصرفی از طریق دستگاه‌های استخراج رمزارز کشف شده و ۲۰۰ مگاوات هم در حال مصرف برق هستند که به صورت رسمی و بدون غیررسمی‌ها مصرفی در حدود ۸۵۰ مگاوات شناسایی شده است. علاوه بر این تعداد دستگاه شناخته‌شده، دستگاه‌های زیادی هم هستند که به صورت غیرمجاز از شبکه برق کشور برای استخراج رمزارز بهره می‌برند. نکته مهم این است که دستگاه‌های استخراج رمزارز تاثیر زیادی بر افزایش مصرف برق در کشور دارند و روند مصرف را در روزهای گرم سال بیشتر هم می‌کنند. روند جمع‌آوری این دستگاه‌های غیرمجاز از مدت‌ها قبل شروع شده است و از این به بعد هم با کمک سایر دستگاه‌های قضایی و نظامی و امنیتی این روند دنبال می‌شود.
ماینر، دستگاه تولیدکننده رمزارز است. رمزارز نوعی دارایی دیجیتال است که به طور غیرمتمرکز تولید و نگهداری می‌شود و برای استخراج رمزارزها باید محاسبات ریاضی پیچیده‌ای به وسیله رایانه به صورت مستمر انجام شود که مستلزم مصرف برق زیادی است. متوسط انرژی مورد نیاز برای استخراج هر بیت‌کوین به عنوان اولین رمزارز ساخته‌شده، حدود ۳۰۰ مگاوات‌ساعت برآورد می‌شود که این انرژی به صورت متوسط معادل مصرف برق بیش از ۳۵ هزار واحد مسکونی در یک روز است. به استناد تخمین مراجع بین‌المللی (کمبریج، ۲۰۲۱) متوسط مصرف برق سالانه کل شبکه جهانی بیت‌کوین در حدود ۹۶ میلیارد کیلووات‌ساعت برآورد می‌شود که این مقدار از مصرف سالانه برق در کشورهایی مانند بلژیک، فنلاند و اتریش بیشتر است. در نهایت، پذیرش گسترده‌تر رمزارزها در ایران به اقدامات قانونی و ایجاد زیرساخت‌های مناسب وابسته است. اگرچه چالش‌های جدی پیش‌رو وجود دارد، اما با توجه به نیازهای اقتصادی و تحولات جهانی، به‌کارگیری رمزارزها ممکن است در آینده عادی‌تر و گسترده‌تر شود.
تاثیرات تحریم‌ها بر توسعه رمزارزها
تحریم‌ها می‌توانند هم مانع و هم محرک رشد استفاده از رمزارزها در ایران باشند. از یک‌سو، تحریم‌های مالی و بانکی فشار شدیدی بر اقتصاد ایران وارد کرده و سبب شده‌اند بسیاری از کسب‌وکارها و بانک‌ها به دنبال راهکارهایی باشند که بتوانند بدون اتکا به سیستم‌های مالی بین‌المللی تبادلات مالی داشته باشند. در چنین شرایطی، رمزارزها به عنوان راهی برای دور زدن این محدودیت‌ها توجهات زیادی را به خود جلب کرده‌اند. با این حال، تحریم‌ها همچنین می‌توانند موانعی بر سر راه توسعه و استفاده از رمزارزها ایجاد کنند.
دسترسی محدود به صرافی‌ها و خدمات جهانی از جمله این مشکلات است. بسیاری از صرافی‌ها و پلت‌فرم‌های بین‌المللی، مانند بایننس و کوین‌بیس، برای جلوگیری از نقض تحریم‌ها، خدمات خود را برای کاربران ایرانی محدود یا دسترسی کاربران ایرانی را مسدود کرده‌اند. این باعث می‌شود که معامله‌گران و سرمایه‌گذاران ایرانی نتوانند به راحتی و بدون واسطه در بازارهای جهانی رمزارز فعالیت کنند. افزایش هزینه‌ها و ریسک‌ها نیز پیامد چنین شرایطی است. به دلیل محدودیت‌ها، بسیاری از کاربران ایرانی به صرافی‌های غیررسمی یا روش‌های غیرمستقیم برای خرید و فروش رمزارزها متوسل می‌شوند که ممکن است ریسک‌های امنیتی و هزینه‌های بیشتری را به همراه داشته باشد.
بستر مناسب برای شرکت‌های بین‌المللی در ایران فراهم نیست. با وجود پتانسیل بازار ایران، شرکت‌های بین‌المللی مرتبط با فناوری‌های بلاک‌چین و رمزارزها تمایل کمتری برای سرمایه‌گذاری در ایران یا ارائه خدمات به این بازار دارند، چرا که هرگونه فعالیت در ایران ممکن است موجب محدودیت‌ها یا جریمه‌هایی از سوی کشورهای دیگر شود. چون امکان استفاده از رمزارزها در بسیاری از پلت‌فرم‌ها و صرافی‌های بین‌المللی برای کاربران ایرانی محدود است، نقدینگی در بازار رمزارزهای داخلی نیز پایین است. این مسئله باعث نوسانات شدید قیمتی می‌شود که مانعی بر سر راه ایجاد ثبات در این بازار است.
دور زدن تحریم‌ها با استفاده از رمزارزها شاید یک سیاست دولتی در ایران نیز به حساب بیاید. برخی از کسب‌وکارها در کشور برای تراکنش‌های بین‌المللی، دریافت پرداخت‌ها، یا ارسال وجوه به شرکای خارجی از رمزارزها استفاده می‌کنند. این امر به دلیل عدم وابستگی رمزارزها به سیستم‌های مالی تحت کنترل دولت‌ها و بانک‌ها امکان‌پذیر است. در شرایط نوسان‌های اقتصادی و کاهش ارزش ریال، برخی از سرمایه‌گذاران ایرانی از رمزارزها به عنوان یک روش برای حفظ ارزش دارایی‌های خود استفاده می‌کنند. این امر باعث شده تا بازارهای رمزارز در ایران رشد کنند، چرا که مردم آن را به عنوان یک گزینه جدید سرمایه‌گذاری می‌بینند. از سویی با توجه به پیشرفت سریع فناوری بلاک‌چین و کاربردهای آن در صنایع مختلف، حتی در شرایط تحریم نیز توسعه‌دهندگان ایرانی در تلاش‌اند تا با استفاده از این فناوری‌ها محصولات و خدمات جدیدی ایجاد کنند.
چالش‌های قانونی و نظارتی در این شرایط
با وجود این فرصت‌ها، تحریم‌ها باعث پیچیدگی‌های بیشتری در ایجاد چهارچوب قانونی برای رمزارزها در ایران شده است. از آنجا که دولت‌ها و نهادهای قانونی بین‌المللی به دنبال جلوگیری از استفاده از رمزارزها برای دور زدن تحریم‌ها هستند، وضع قوانین مناسب و راهکارهای نظارتی برای کاربرد رمزارزها در ایران چالش‌برانگیز شده است. در مجموع، اگرچه تحریم‌ها مانع دسترسی ایران به بسیاری از بازارها و پلت‌فرم‌های بین‌المللی می‌شوند، اما نیاز به راهکارهای جایگزین برای تبادلات مالی و جلوگیری از نوسانات ارزش پول ملی سبب شده رمزارزها به عنوان یکی از گزینه‌های محتمل برای استفاده در اقتصاد ایران مطرح شوند. با این حال، توسعه این حوزه مستلزم رفع مشکلات قانونی، فراهم آوردن زیرساخت‌های لازم و کاهش ریسک‌های امنیتی و اقتصادی است تا بتواند در سطح گسترده‌تری مورد استفاده قرار گیرد.
پیش از این روزنامه وال‌استریت ژورنال در مورد جایگزینی ارزهای دیجیتال و دلار در ایران نوشته است: «ایران تلاش می‌کند با جایگزین کردن ارزهای دیجیتال به جای دلار، وابستگی را که به اقتصاد جهانی دارد کاهش دهد و به حداقل برساند. با حذف شدن دلار از ذخایر ارزی کشورهای بزرگی مثل روسیه و چین، فشار اقتصادی زیادی به آمریکا تحمیل شده است. حتی انتظار می‌رود که در آینده مبادلات نفتی به جای دلار با بیت‌کوین انجام شود. منتقدهای این نظریه اعتقاد دارند که گستردگی ارزهای دیجیتال در سراسر دنیا به قدری زیاد است که فعالیت ایران در این حوزه نمی‌تواند به عنوان راهکار مناسبی برای دور زدن تحریم‌ها در نظر گرفته شود. این افراد معتقدند که ایران فقط خواسته مثل کشورهای دیگر، سهمی در این حوزه داشته باشد و به فکر گسترش اقتصاد دیجیتال خود باشد. بعد از شیوع کووید 19 بیت‌کوین توانست به رشد خود ادامه دهد و برخلاف پیش‌بینی‌هایی که در مورد رکود قیمت این ارز دیجیتال وجود داشت، توانست رشد 27درصدی را تجربه کند. بیشتر کارشناس‌های مالی اعتقاد دارند که با افزایش تشویش در بازارهای مالی، خرید بیت‌کوین می‌تواند نوساناتی را که در بازار سهام وجود دارد خنثی کند. انتظار می‌رود ایران هم بتواند مثل بیشتر کشورهای دیگر، ارزهای دیجیتال را وارد اقتصاد خودش کند. در حال حاضر دسترسی ایرانی‌ها به بازارهای بین‌المللی ارزهای دیجیتال خیلی محدود و نظام مالیاتی کشور هم در این حوزه بسیار مبهم است. از طرفی سیستم‌های بانکی ایران به بانک‌های جهانی متصل نیستند و به همین خاطر مشکلات پرداخت زیادی در حوزه پرداخت‌های بین‌المللی برای ایرانی‌ها وجود دارد. بعضی از فعال‌های اقتصادی در ایران اعتقاد دارند که به خاطر محدودیت‌های بازار دلار، قانونی شدن ارزهای دیجیتال و تنظیم یک نظام مالیاتی دقیق برای این حوزه، انتظار می‌رود که درصد بیشتری از اقتصاد ایران به بازار ارزهای دیجیتال اختصاص پیدا کند. با توجه به قوانینی که ممکن است در این حوزه در ایران تصویب شود، ارزهای دیجیتال می‌توانند تاثیر متغیری روی اقتصاد ایران بگذارند.»
