هزینه استهلاک
هزینه تعمیر نیروگاه‌ها چگونه از درآمد نیروگاه‌ها بیشتر شد؟
ناترازی 15 تا 20 هزارمگاواتی برق کشور اگرچه به اعمال محدودیت‌هایی برای صنایع در پیک مصرف تابستان منجر می‌شود و ضررهای سنگینی را برای آنها به همراه دارد اما اگر تعمیرات و اورهال سالانه توسط نیروگاه‌ها و شرکت‌های متخصص در این بخش انجام نشود، این ناترازی به شدت افزایش می‌یابد؛ چرا که بخش زیادی از نیروگاه‌های کشور طول عمر بالایی دارند. اقتصاد ناتراز صنعت برق باعث شده بخشی از هزینه‌های این تعمیرات به سختی توسط مالکان نیروگاه‌ها تامین شود و از طرفی وزارت نیرو هم از نقدینگی لازم برای پرداخت این ارقام برخوردار نیست؛ بنابراین تعمیرات و اورهال به تناسب استانداردهای جهانی در نیروگاه‌ها انجام نمی‌شود که همین امر کاهش راندمان را به همراه دارد.
سیاست‌گذاری دولت‌ها در اقتصاد برق طی یک دهه اخیر، توسعه این صنعت را به مخاطره انداخته است؛ به گونه‌ای که امروزه شاهد کمترین میزان سرمایه‌گذاری توسط بخش خصوصی در این صنعت هستیم و نگرانی از خاموشی‌ها با توجه به افزایش تعداد مشترکان و رشد پنج‌درصدی مصرف سالانه جدی‌تر از همیشه است.
در سطح جهانی نیز، بازار تعمیر و نگهداری نیروگاه‌ها در حال رشد چشمگیری است. ارزش این بازار در سال 2023 حدود 88/ 34میلیارد دلار برآورد شده و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2033 با نرخ رشد سالانه مرکب 87/ 4 درصد (CAGR) به همین میزان افزایش یابد. این رشد به دلیل افزایش تقاضای انرژی، توسعه زیرساخت‌های تولید انرژی و نیاز به نگهداری و به‌روزرسانی مستمر تجهیزات نیروگاهی صورت می‌گیرد.
روند تغییرات تعمیرات و اورهال در سال‌های گذشته تاکنون
در ایران بخش قابل توجهی از تولید برق از مصرف گاز طبیعی به دست می‌آید. پس از فرآیند دشوار استخراج گاز، این انرژی فسیلی از طریق خطوط لوله و ایستگاه انتقال گاز به نیروگاه‌های کشور می‌رسد تا در آن به سه شیوه سیکل بخار، سیکل گاز و سیکل ترکیبی زمینه تولید برق را مهیا کرده و برق تولید شود. بدیهی است این پایان کار فرآیند برق نبوده و پس از تولید، این حامل انرژی شبکه گسترده انتقال، توزیع و فوق توزیع را طی می‌کند تا به دست مشترکان برسد. نگهداشت، بهره‌برداری و تعمیرات برنامه‌ای و دوره‌ای و اساسی تجهیزات مورد استفاده در این فرآیند هزینه‌های بسیار بالایی داشته و نیاز به دانش و تخصص متنوع دارد.
نیروگاه‌های سیکل ترکیبی به دلیل استفاده از ترکیب گاز و بخار، نیازمند نگهداری ویژه‌ای هستند. این نیروگاه‌ها معمولاً به دلیل استفاده از بارهای متغیر و عملیات انعطاف‌پذیر، با چالش‌هایی مانند خستگی حرارتی و خوردگی قطعات مواجه هستند. بر اساس مطالعات، مشکلاتی مانند خرابی شیرها و خوردگی شتاب‌یافته از جمله مسائل رایج در این نیروگاه‌هاست. بهینه‌سازی عملیات و نگهداری منظم می‌تواند به بهبود عملکرد و کاهش هزینه‌ها کمک کند.
در حال حاضر در حوزه تولید برق بیش از 60 شرکت حرفه‌ای در زمینه بهره‌برداری، نگهداری و تعمیرات و ساخت قطعات یدکی در کشور به‌عنوان عضو انجمن صنفی نیروگاه‌های ایران (اصنا) هستند و بار اصلی بهره‌برداری و نگهداری و تعمیرات برق را در بخش‌های مذکور بر دوش می‌کشند. از طرفی ظرفیت بزرگ نیروگاهی اعم از حرارتی، تجدید‌پذیر، اتمی، برق‌آبی و... باعث شده صنعت برق ایران در منطقه به عنوان صنعتی پیشرو شناخته شود؛ با وجود این حدود ۹۰ درصد ظرفیت نصب‌شده برق کشور را نیروگاه‌های حرارتی تشکیل می‌دهند و تجهیزاتی که در این صنعت نصب شده، با توجه به نوع طراحی و تکنولوژی، نیازمند نگهداری مستمر و تعمیرات نیمه‌اساسی و اساسی و افزایش عمر برای استفاده به‌صورت دوره‌ای و منظم با هدف تولید پایدار برق هستند.
در گذشته مسئولیت تولید بر عهده توانیر بود و مسائل تعمیر و نگهداری هم در ذیل ماموریت‌های معاونت نظارت و بهره‌برداری توانیر قرار می‌گرفت و توانیر به دنبال نظارت بر برنامه‌ها بود و از طرفی با ایجاد انبارهای متمرکز روی ناوگان‌های اصلی تجهیزات کشور به کمک این صنعت آمده بود؛ در واقع با توجه به گستردگی انواع توربین در ناوگان نیروگاهی کشور، فرصتی برای تامین قطعات نیروگاه‌ها از طریق این انبارها مهیا شده بود.
از سال 13۸۶ که موضوع خصوصی‌سازی در صنعت برق آغاز شد، حاکمیت، مالکیت بخشی از این ناوگان و همچنین برنامه‌ریزی در خصوص بهره‌برداری، تعمیرات و نگهداری نیروگاه‌ها را به بخش خصوصی واگذار کرد و امروز علاوه بر اینکه ظرفیت سازندگان تجهیزات و قطعات و شرکت‌های خدماتی باید کار تعمیر و نگهداری را انجام دهد بایستی بتواند ناترازی انرژی با ۱۵ تا ۱۷ هزار مگاوات کسری تولید را نیز با احداث نیروگاه‌های جدید پاسخگو باشد که این چالش بزرگ، سرمایه‌گذاری کلانی را لازم دارد.
استانداردهای جهانی برای هزینه‌های تعمیرات نیروگاه‌ها و وضعیت کشور از نظر نقدینگی در این حوزه
در سطح جهانی بدون هزینه‌های سوخت و با توجه به تکنولوژی نیروگاه‌ها، ارقامی برای بهره‌برداری، نگهداری و تعمیرات مشخص شده است؛ مثلاً برای نیروگاه حرارتی کشورهایی که شرایطی مشابه ما دارند، تقریباً دو تا پنج‌دهم سنت به ازای هر تولید کیلووات ساعت تعیین شده که البته در سیکل ترکیبی بسته به نوع تکنولوژی توربین‌های گازی این رقم متفاوت است؛ نکته حائز اهمیت اینکه در سال ۱۴۰۲ بر اساس گزارش شرکت برق حرارتی ۳۴۶ میلیون مگاوات ساعت تولید برق داشته‌ایم که به تفکیک ۶۳ میلیون مگاوات ساعت در حوزه توربین‌های گازی، ۲۰۰ میلیون مگاوات ساعت سیکل ترکیبی و ۸۳ میلیون مگاوات ساعت نیروگاه‌های بخاری، این برق را تولید کرده‌اند. چنانچه ما همان دودهم سنت را برای بهره‌برداری، تعمیر و نگهداری به‌طور متوسط در ازای هر کیلووات ساعت برق در نظر بگیریم، صرفاً برای تعمیر و نگهداری در حوزه نیروگاه گازی ۱۲۶ میلیون دلار، سیکل ترکیبی ۴۰۰ میلیون دلار و در حوزه نیروگاه‌های بخاری بالغ بر ۲۴۹ میلیون دلار به سرمایه‌گذاری نیاز داریم که مجموع آن به حدود ۸۰۰ میلیون دلار می‌رسد؛ ضمن اینکه با قدیمی بودن برخی نیروگاه‌ها هم مواجهیم و حدود 200 میلیون دلار هم باید برای نوسازی این بخش بودجه در نظر بگیریم تا مجموع هزینه‌ها به هزار میلیون دلار برسد.
با توجه به بررسی‌های صورت‌های مالی یکی از نیروگاه‌ها در کدال، با احتساب ارقام نرخ آمادگی و نرخ انرژی و همچنین قراردادهای دوجانبه حتی درآمد هر کیلووات ساعت نیروگاه‌ها برای پرداخت هزینه‌های بهره‌برداری، نگهداری، تعمیرات و نوسازی با استانداردهای جهانی امکان‌پذیر نیست. در سال ۱۳۹۸ درآمد حاصل از هر کیلووات ساعت این نیروگاه دودهم سنت بود و در سال ۱۴۰۲ این رقم با فرض ارز نیمایی ۴۲هزارتومانی به یک‌‌دهم سنت می‌رسد؛ بنابراین ظرف پنج سال درآمد حاصل به نصف رسیده و هزینه‌ها چندین برابر شده است. در واقع روزی که هر کیلووات ساعت برق نیروگاه‌ها با نرخ خرید تولید انرژی به علاوه نرخ آمادگی به قیمت حدود 40 تا 60 تومان از نیروگاه خریداری می‌شد، دلار در محدوده 10 هزار تومان بود و امروز که درآمد هر کیلووات ساعت در نیروگاه‌های غیر خرید تضمینی به حدود ۱۳۰ تومان رسیده، دلار رشد شش‌برابری را تجربه کرده است. حال آنکه عمده هزینه‌های تامین قطعات یدکی و مصرفی نیروگاه‌ها ارزی است؛ بنابراین نیروگاه‌ها حداقل شش برابر کمتر توانایی مالی برای بهره‌برداری و تعمیرات و نوسازی دارند و به مطالبات سنگین نیروگاه‌ها از سازندگان و پیمانکاران این حوزه منجر شده است. اگر ناترازی درآمد و هزینه صنعت برق را بررسی کنیم متوجه می‌شویم که این اعداد و ارقام در بودجه‌ریزی کشور نیز نمی‌تواند اتفاق بیفتد و این در حالی است که حداقل برای انجام تعمیرات و اورهال اساسی ضروری نیروگاه‌های سال آینده، با ارز نیمایی امروز ۱۳ تا ۱۴ همت نیاز داریم.
چالش‌های تعمیر و نگهداری نیروگاه‌های قدیمی
بخش خصوصی با تدوین دانش فنی مهندسی توانسته ساخت عمده تجهیزات را امکان‌پذیر کند و هم‌اکنون تکنولوژی نگهداری و تعمیرات پره‌های داغ فعلی کشور منهای توربین‌های کلاس اف در کشور وجود دارد؛ البته قیمت تولید یک قطعه داغ با تکنولوژی قدیمی ممکن است بالاتر باشد و حتی در برخی مواقع حتی تعمیرات قطعات اصلی از جایگزینی دستگاه‌های جدید هزینه بیشتری دارد. به‌طور مثال تعمیرات و نگهداری توربین‌های ۲۵مگاواتی هزینه‌های بالایی ما‌به‌ازای هر کیلووات حاصله از نیروگاه‌ها تحمیل می‌کند و این ناترازی را افزایش می‌دهد؛ بنابراین در حالی که به موضوع نوسازی و بازتوانی ناوگان در برنامه پنجم و ششم توسعه اشاره شده اما این امر به دلیل اینکه سرمایه‌گذاری در صنعت برق دچار چالش بوده، انجام نشده و در بحث راندمان نیروگاه‌ها به ۳۹ درصد که البته عدد چندان نامطلوبی در سطح بین‌المللی نیست، رسیده‌ایم و با توجه به شرایط سخت استحصال گاز و مشکلات تامین سوخت نیروگاه‌ها، دچار چالش هستیم.
تاثیر تامین ارز بر عملکرد شرکت‌های تعمیر و نگهداری
با توجه به خصوصی‌سازی و اصل ۴۴ قرار بود دولت از تصدی‌گری فاصله بگیرد و با سپردن کار به دست بخش خصوصی نقش یک ناظر و تنظیم‌کننده بازار تولید برق را ایفا کند. تا قبل از این اقدام، نیروگاه‌های دولتی با هزینه‌های بسیار بالا توسط دولت بهره‌برداری می‌شدند، اما در ادامه به نام خصوصی‌سازی اغلب این نیروگاه‌ها به برخی بنگاه‌های اقتصادی و نهادهای شبه‌خصوصی واگذار شدند. متعاقب این ماجرا و تحریم‌های تحمیلی، شاهد افزایش قابل توجه نرخ تسعیر ارز بودیم به‌طوری که اقتصاد صنعت برق به هم ریخت و در واقع ضرایبی که در قراردادهای ECA یا PPA دیده شده بود، با وضعیت نرخ ارز و هزینه‌های نیروگاه‌داری همخوانی نداشت.
در کنار اینکه توانمندی‌های بالایی در صنعت برق وجود دارد و این صنعت پرچمدار تولید داخل بوده و قطعات های‌تک برای تعمیر و نگهداری توسط شرکت‌ها تولید شده‌اند، اما به هر حال برای بخشی از قطعات و مواد اولیه نیازمند ثبت سفارش برای واردات است. اما متاسفانه امروزه به بهانه خودکفایی صنعت برق جلوی برخی سفارش‌ها گرفته می‌شود. اگرچه ممکن است نمونه مشابه همان قطعه در داخل تولید شود اما حجم تولید به اندازه‌ای نیست که نیاز داخلی را تامین کند و امیدواریم وزارت صمت با همکاری وزارت نیرو و تشکل‌ها این معضلات را کالبدشکافی و چاره‌سازی کند.
امروز بسیاری از نیروگاه‌ها تعمیرات اساسی مانند تعویض پره‌ها را به دلیل مقرون‌به‌صرفه نبودن انجام نمی‌دهند چرا که درآمد لازم را با توجه به قیمت پایین خرید برق ندارند؛ بنابراین با نرخ‌های کنونی تولیدکننده و مالکان نیروگاه‌ها اقدام به تعمیرات اساسی نمی‌کنند، چرا که حتی زمان بازگشت این سرمایه‌گذاری شاید بیش از پنج سال طول بکشد و از سوی دیگر سرمایه‌گذار احداث نیروگاه‌های جدید را در دستور کار قرار نمی‌دهد؛ بنابراین یکی از مهم‌ترین اقدامات که می‌تواند به مسئله تعمیرات کمک کند، تعدیل نرخ برق است. از طرفی وزارت نیرو حتی در پرداخت مطالبات نیروگاه‌ها به‌صورت حواله ارزی که کمک به تامین قطعات نیروگاهی می‌کند نیز موفق عمل نکرده و این مورد نیز نیروگاه‌ها را در تامین کالا با مشکل مواجه کرده است.
پیش‌بینی از پیک مصرف با توجه به تعمیرات نیروگاه‌ها
با توجه به اینکه احداث نیروگاه جدید یا افزایش ظرفیت نیروگاه‌ها را در سال‌های اخیر متناسب با افزایش مصرف شاهد نبوده‌ایم، در نتیجه بار تامین برق را باید نیروگاه‌های قدیمی بر دوش بکشند و در صورتی این نیروگاه‌ها قادرند در پیک بار به تامین برق پایدار شبکه بپردازند که نوسازی و تعمیرات را در زمستان و پاییز سال گذشته انجام داده باشند. اما مسئله اینجاست که با توجه به محدودیت منابع شرکت‌ها و سیاست‌های انقباضی وزارت نیرو، موضوع تعمیرات هم با سرعت لازم انجام نشده است. در فصل تابستان نیاز به استفاده از همه توان نیروگاه‌های کشور وجود دارد، بنابراین تعمیرات نیروگاهی که به خارج شدن واحدهای تولید برق از مدار منجر می‌شود، باید در فصل سرد انجام شود.
بر این اساس در سال‌های اخیر به دلیل کمبود گاز طبیعی، تعمیر و نگهداری نیروگاه‌ها به منظور پاسخ به اوج بار فصل زمستان دیرتر از سال‌های گذشته شروع شده و فصل زمستان و بهار سال بعد همواره به تعمیرات نیروگاهی اختصاص پیدا می‌کند.
اگرچه عنوان می‌شود ۹۰ درصد برنامه‌های تعمیرات نیروگاهی انجام شده است اما پیش‌بینی می‌شود آمادگی برای تولید پایدار حدود سه هزار مگاوات برق نیروگاهی را صرفاً به خاطر تعویق برنامه‌های تعمیراتی و تامین نکردن قطعات یدکی به‌واسطه شرایط نقدینگی نخواهیم داشت؛ امروز هم انجام اورهال‌های ضروری نیروگاه‌ها حدود 300 میلیون یورو نیاز دارد در حالی که سال گذشته بخش زیادی از مطالبات شرکت‌های تعمیراتی و سازندگان قطعات پرداخت نشده است. ظرفیت عملیاتی تولید برق ایران در اوج بار چیزی حدود ۶۰ هزار مگاوات است و اگر مدیریت مصرف در این رابطه صورت نگیرد، برای جلوگیری از خاموشی و به‌تبع آن تامین نیازهای مازاد به ده‌ها میلیارد دلار اعتبار و ساخت چندین نیروگاه جدید نیاز است که نه به لحاظ اقتصادی و نه زیست‌محیطی توجیه منطقی ندارد.
روش‌های نوین در نگهداری، تعمیرات و بهره‌برداری نیروگاه‌ها
برای بهره‌برداری و تعمیرات در دنیا روش‌های گوناگونی چون «نگهداری پیش‌بینانه»، «نگهداری مبتنی بر وضعیت»، «استفاده از پهپادها و روبات‌ها»، «واقعیت افزوده و واقعیت مجازی» و «بهینه‌سازی عملکرد با استفاده از هوش مصنوعی» متعارف بوده لیکن در ایران به دلیل اقتصاد ناسالم برق تاکنون استفاده از این روش‌ها در نیروگاه انجام نشده است. به‌طور کلی آموزش مستمر و توسعه مهارت‌های نیروی کار با استفاده از فناوری‌های آموزشی مدرن مانند واقعیت مجازی (VR) و واقعیت افزوده (AR) و نیز هوش مصنوعی می‌تواند به بهبود کیفیت تعمیرات و کاهش خطاهای انسانی کمک شایانی کند.
چالش نیروی انسانی برای شرکت‌های بهره‌بردار و تعمیراتی
کشور ما در منطقه بهشت نیروگاه‌های گازی و سیکل ترکیبی قرار دارد و به دلیل ناوگان بزرگی که داریم، تربیت نیروی انسانی به شکل گسترده‌ای انجام شده است. بحران اقتصادی و بی‌ارزش شدن ریال و همچنین حقوق بالای یک کارشناس بهره‌برداری صنعت برق -که در کشور ما ۲۰ میلیون تومان و معادل ۳۵۰ دلار و در کشوری مانند عراق حداقل دو هزار دلار است- باعث شده تا سالانه ۱۰ تا ۱۵ درصد نیروهای متخصص اصلی حاضر در تیم‌های فنی و اجرایی تعمیرات و اورهال نیروگاه‌ها بتوانند راهی کشورهای دیگر شوند. توانیر، تا قبل از خصوصی‌سازی تمامی آموزش‌ها و آزمون‌های گریدبندی را به صورت متمرکز انجام می‌داد اما با خصوصی شدن این صنعت و شکل‌گیری انجمن مقرر شد تا پروانه‌های بهره‌برداری، نگهداری و تعمیرات بنگاه‌ها به صورت دوره‌ای در حوزه صلاحیت فنی، آموزش و تخصص نیروی انسانی هرساله بررسی شده و در صورت تایید برای تمدید پروانه به وزارت نیرو اعلام شود اما با شکل‌گیری شرکت برق حرارتی این موضوع که جزو دغدغه‌های وزارت نیرو بود، دچار تغییر شد و در این زمینه مسئولیت‌ها به فراموشی سپرده شد و با وجود نامه‌نگاری‌ها تاکنون حاضر به برگرداندن این وظیفه به انجمن نبوده‌اند؛ همچنین نگرانی دیگر آن است که بخشی از بدنه آموزش‌دیده در حال بازنشستگی هستند که البته انجمن صنفی به دنبال سازماندهی برای استفاده از تجربیات این نیروهای متخصص است.
