تنگنای خودکفایی
اصفهان خشک کجای معادله تولید گندم قرار دارد؟
حالا وضعیت به‌گونه‌ای است که فقط تسلیحات نظامی قدرت نمی‌آورد و توان تولید گندم، دانه‌های روغنی و غلات و حتی نیشکر و چغندرقند هم توان چانه‌زنی سیاسی را بالا می‌برد. در چنین شرایطی ایران پس از مدت‌ها دوباره به مدار خودکفایی این کالاها بازگشته است. سال قبل خط‌ونشان برای تولید محصولات جالیزی و چراغ سبز نرخ تضمینی گندم، کار خود را کرد تا امسال برداشت گندم زیر چتر خشک‌سالی رکوردشکنی کند. شواهد نشان می‌دهد که برنامه‌ریزی برای تولید بیشتر گندم،نهاده‌های دامی و دانه‌های روغنی ادامه دارد. خودکفایی تولیدات کشاورزی اما شمشیر دو لبه‌ای است که می‌تواند تولید سایر محصولات را با مخاطره مواجه کرده و درعین‌حال ذخیره اندک آب کشور را هم وخیم‌تر کند. برای مثال افزایش قیمت خرید تضمینی گندم هرچند تولید آن را افزایش داد و سیلوها را پر کرد اما تولید چغندرقند را کاهش داد. چراکه گندم کیلویی۱۵هزار تومان صرفه اقتصادی چغندرقند کیلویی ۲۸۰۰تومان را کمرنگ کرد!
از سوی دیگر الگوی کشت مناطق مختلف کشور هنوز هم به‌طور کامل به مرحله اجرا نرسیده تا نقاط ضعف آن مشخص‌شده و بتوان بر مبنای آن تولید کالاهای استراتژیک را برای مناطق دارای پتانسیل مناسب برنامه‌ریزی کرد تا خودکفایی در تولید این کالاها به‌صورت پایدار بوده و ایران به قطب تولید این محصولات تبدیل شود.
خودکفایی در گندمِ نان
ایران امسال ۱۰ میلیون تن گندم از کشاورزان خریداری کرده که برای تامین آرد نانوایی‌ها کافی است و امسال برای تامین نان مردم گندم وارد نمی‌شود اما برای صنف و صنعت بین یک‌میلیون و ۵۰۰ هزارتا دو میلیون تن گندم نیاز است که باید از محل واردات تامین شود. آمار خرید تضمینی گندم در سال ۱۴۰۰ حدود چهار میلیون و ۵۰۰ هزار تن و در سال ۱۴۰۱ نزدیک به هفت میلیون و ۵۰۰ هزار تن بوده است؛ بر این اساس خرید تضمینی گندم امسال نسبت به سال ۱۴۰۰ حدود ۱۱۴ درصد و نسبت به سال ۱۴۰۱ نزدیک به ۴۱ درصدی رشد داشته است.
اصفهان هم به‌رغم دست‌وپنجه نرم کردن با فرونشست و خشک‌سالی، در خودکفایی گندم سهیم بود. به گفته محسن ضیایی، مدیرکل غله و خدمات بازرگانی استان اصفهان، خرید تضمینی گندم از کشاورزان این استان در سال جاری نسبت به مدت مشابه سال گذشته ازنظر وزنی ۱۲۰ درصد افزایش‌یافته است.ضیایی توضیح داد که اداره کل غله و خدمات بازرگانی استان اصفهان بیش از ۱۱۵ هزار تُن گندم از ابتدای خرداد امسال تاکنون خریداری کرده که خرید این محصول نسبت به مدت مشابه سال گذشته بیش از ۲ برابر افزایش یافت. این مقدار گندم توسط ۱۴ هزار و ۲۱۶ کشاورز در قالب ۳۰ هزار و ۲۴۴ محموله به مراکز تعیین‌شده، تحویل داده شد. این در حالی است که ۳۲ هزار بهره‌بردار گندم در اصفهان حضور دارند. این حجم رشد تولید گندم در اصفهان در حالی اتفاق افتاده که تیر۱۴۰۰ مهدی تقی پور، رئیس سازمان نظام‌مهندسی کشاورزی استان تاکید کرد که اصفهان دیگر ظرفیت تولید گندم ندارد و به همین دلیل توسعه کشت‌های نوآورانه و تغییر الگوی کشت را توصیه کرد.
اصفهان توان تولید گندم ندارد
اصفهان بیش از یک دهه قبل بخش زیادی از تولید غلات و گندم کشور را بر عهده داشت. با خشکاندن زاینده‌رود، زراعت و کشت گندم و غله در شرق اصفهان از دست رفت. سازمان جهاد کشاورزی استان، آمار تولید محصولات کشاورزی اصفهان را در یک دهه اخیر و تا سال زراعی ۹۹-۹۸ منتشر کرده است. طبق این آمار در سال زراعی ۸۹-۸۸ که وضعیت کشت در اصفهان با حضور زاینده‌رود نرمال بوده، ۶۲.۲ درصد سطح زیر کشت و ۲۱.۳ درصد تولید کل استان به کشت غلات و ۲.۹ درصد سطح کشت کل و ۷.۷ درصد کل تولید استان به کشت محصولات جالیزی اختصاص داشته است. این آمار در سال زراعی ۹۹-۹۸ (آخرین سالی که آمار آن در دسترس هست) که خشک‌سالی در سطح استان فراگیر و زاینده‌رود به رودخانه فصلی تغییر وضعیت داده، تغییر کرده است. در آمار یادشده، ۵۱.۱ درصد سطح کشت کل استان و ۱۲.۵ درصد کل تولید استان به کشت غلات و ۳.۱ درصد کل سطح زیر کشت و٦.٦ درصد کل تولید استان به محصولات جالیزی اختصاص داشته است. بنابراین در طول یک دهه با حذف آب زاینده‌رود و شرق اصفهان، از میزان کشت غله کاسته و به سطح زیر کشت محصولات جالیزی افزوده‌شده اما به‌احتمال‌زیاد به علت نبود آب کافی، میزان تولید این محصولات نسبت به سال زراعی ۸۹-۸۸ کمتر شده است. امروز هم اصفهان رتبه قابل قبولی درکشت غله و گندم ندارد. وسعت زیر کشت گندم استان در شرایط طبیعی ۶۲ هزار هکتار گندم آبی و حدود ۲۵ هزار هکتار گندم دیم است. به گفته پیمان فیروز نیا،مدیر امور زراعت جهاد کشاورزی استان اصفهان، «میزان کشت گندم آبی امسال حدود ۴۵ هزار و ٣٠٠ هکتار و کشت گندم‌دیم ٢٢ هزار هکتار گزارش شد.» این میزان کشت نشان از شرایط خشک‌سالی در اصفهان دارد. او می‌گوید:»شهرستان‌های برتر در زمینه کشت گندم در استان اصفهان شامل اصفهان، اردستان و سمیرم هستند پس‌ازاین شهرستان‌ها نیز، هرند، ورزنه و سپس دیگر شهرستان‌های استان در رتبه‌های بعد قرار دارند.» آبیاری کشت گندم شرق اصفهان هرساله تا اواخر خرداد، هر ۱۰ روز یک‌بار باید انجام شود، اما به دلیل دائمی نبودن جریان زاینده‌رود این فرایند با خلل روبه‌رو است. ۲۵ هزار هکتار کشت گندم دیم استان نیز دستکم به چند نوبت بارندگی خوب هر بار به‌اندازه ۱۵ میلی‌متر نیاز دارد. گندم‌هایی که با کم‌آبی مواجه شوند قبل از آنکه به مرحله خوشه‌دهی کامل برسند، صرف خوراک دام می‌شوند و این داستان هرساله کشت گندم و غلات در اصفهان است. نتیجه همه جمع و تفریق‌ها را می‌توان در سخنان مهران توکلی، کارشناس تولید گندم سازمان جهاد کشاورزی اصفهان خلاصه کرد:« نیاز آبی هر هکتار گندم ۸ تا ۱۰ هزار مترمکعب است و پیشنهاد می‌شود، گندم به‌صورت کنترل‌شده فقط در مناطقی که ازنظر آبیاری مشکلی نباشد، کشت شود.»
راهبرد
اصفهان توان و پتانسیل تولید گندم ندارد اما در شرایط فعلی، کشت این کالای استراتژیک ضروری است، بنابراین برای تحقق کشت گندم در ایران و اصفهان باید راهبردی عملی ارائه داد. نشریه علمی و پژوهشی مهندسی و مدیریت انرژی در شماره اول خود در بهار ۱۴۰۰پژوهشی با عنوان «تعیین تابع تولید انرژی در گندم آبی استان اصفهان» توسط محسن حیدری سلطان آبادی به چاپ رساند که آب بر بودن تولید گندم در اصفهان با توجه شرایط خشک‌سالی استان را تایید کرد.این تحقیق که باهدف تعیین شاخص‌ها و معادلات انرژی بر اساس میزان مصرف و تولید انرژی در نظام‌های تولید گندم آبی استان اصفهان انجام شد، همچنین نشان داد که تولید محصولات مختلف کشاورزی ازجمله گندم همواره با مصرف انرژی همراه است. عدم توجه به مدیریت مصرف علاوه بر غیراقتصادی کردن تولید، اثرات مخرب زیست‌محیطی هم به دنبال دارد. طبق داده‌های حاصل از این پژوهش «در میان نهاده‌های مصرفی، انرژی آبیاری با مصرف بیش از ۶۰درصد از کل انرژی مصرفی در تولید گندم بیشترین سهم مصرف انرژی را به خود اختصاص داد که علت آن افت سطح آب‌های زیرزمینی و افزایش توان مصرفی برای استحصال آب است.»در چنین شرایطی باید مناطقی از استان که پتانسیل‌های لازم رادارند برای کشت گندم انتخاب شوند.
