تراز منفی تجارت آب
لزوم تدوین نسخه بومی صادرات آب مجازی در اصفهان
ردپای آب مجازی تصویری دقیق‌تر و شفاف‌تر از نقل‌وانتقال آب در میان بخش‌های گوناگون اقتصادی و همچنین جابجایی آب در مناطق گوناگون جغرافیایی به دست می‌دهد. در نظریه تجارت «آب مجازی»، به‌منظور کاهش فشار بر منابع آب، به کشورهای کم آب توصیه می‌شود که به‌جای تولید مواد غذایی از منابع آب داخلی، به واردات مواد غذایی مبادرت ورزیده و منابع آب داخلی را برای فعالیت‌های تجاری پرسود اختصاص دهند. باوجود خشک‌سالی در استانی مانند اصفهان اما هنوز این مفهوم در حوزه تصمیم‌سازی و سیاست‌گذاری چنانچه شایسته است موردتوجه و اهتمام نبوده و سیاست معینی در خصوص صادرات و واردات آب مجازی اعمال نشده است و حتی در مواردی خدمات و تولیدات «آب‌بر» به‌درستی شناسایی نشده است.
افتخار صادرات و خروج آب
ایران به دلیل واردات گسترده محصولات کشاورزی و دامی در سال‌های اخیر، همواره در شمار واردکنندگان آب مجازی جهان بوده است، اما هنوز واردات مواد غذایی باهدف تجارت آب مجازی صورت نمی‌گیرد. در استان اصفهان که در تولید محصولات دامی و باغی، صنعت و معدن و حتی نساجی رتبه‌های تک‌رقمی داشته و به صادرات خارج استانی هم اقدام می‌کند اما مقوله صادرات آب مجازی کمتر موردتوجه قرارگرفته است. در سال گذشته فقط بر عدم صادرات محصولات جالیزی تاکید شد و این در حالی است که کشت بعضی از غلات مانند گندم و برخی تولیدات صنعتی از هندوانه بیشتر آب جذب می‌کنند. در اصفهان واردات هدفمند آب مجازی می‌تواند بخش‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی را تحت تاثیر قرار دهد و امنیت غذایی آن را تضمین کند. منافع حاصل از طرح‌های بلندمدت و کوتاه‌مدت آب مجازی را می‌توان در دیگر بخش‌های اقتصادی سرمایه‌گذاری کرد و با بحران آب که در برخی از نقاط کشور آغازشده و در سایر مناطق نیز در شرف وقوع است، به مقابله پرداخت. درواقع نظریه آب مجازی و تحلیل روند صادرات و واردات آن امکانات بیشتری را برای مدیریت مؤثر آب فراهم می‌آورد. اعمال سیاست‌های مدیریتی مبتنی بر آب مجازی در برخی از مناطق می‌تواند به تغییر الگوی کشت و یا تغییر در فعالیت صنایع استان منجر شود.
اصفهان در بیش از یک دهه قبل بخش زیادی از تولید غلات و گندم کشور را بر عهده داشت. با خشکاندن زاینده‌رود، زراعت و کشت گندم و غله در شرق اصفهان از دست رفت. سازمان جهاد کشاورزی استان، آمار تولید محصولات کشاورزی اصفهان را تنها در یک دهه اخیر و تا سال زراعی ۹۹-۹۸ منتشر کرده و وضعیت کشت در سال‌های اخیر در دسترس نیست. طبق این آمار، در سال زراعی ۸۹-۸۸ که وضعیت کشت در اصفهان با حضور زاینده‌رود نرمال بوده، ۶۲.۲ درصد سطح زیر کشت و ۲۱.۳ درصد تولید کل استان به کشت غلات و ۲.۹ درصد سطح کشت کل و ۷.۷ درصد کل تولید استان به کشت محصولات جالیزی اختصاص داشته است. این آمار در سال زراعی ۹۹-۹۸ (آخرین سالی که آمار آن در دسترس هست) که خشک‌سالی در سطح استان فراگیر و زاینده‌رود به رودخانه فصلی تغییر وضعیت داده تغییر کرده است. در آمار یادشده، ۵۱.۱ درصد سطح کشت کل استان و ۱۲.۵ درصد کل تولید استان به کشت غلات و ۳.۱ درصد کل سطح زیر کشت و٦.٦ درصد کل تولید استان به محصولات جالیزی اختصاص داشته است. در طول یک دهه با حذف آب زاینده‌رود و شرق اصفهان، از میزان کشت غله کاسته و به سطح زیر کشت محصولات جالیزی افزوده‌شده اما به‌احتمال‌زیاد به علت نبود آب کافی، میزان تولید این محصولات نسبت به سال زراعی ۸۹-۸۸ کمتر شده است. امروز اصفهان رتبه قابل قبولی درکشت غله و گندم ندارد اما رتبه دوم تولید گل‌رنگ و محصولات جالیزی (طالبی، گرمک)، رتبه سوم تولید سیب‌زمینی و خربزه و رتبه چهارم سبزی و رتبه ششم در تولید ذرت علوفه‌ای را از آن خودکرده است. اصفهان همچنین با تولید سالانه ۲ میلیون و ۳۶۱ هزار تن انواع محصولات دامی به‌تنهایی ۱۴ درصد از نیاز کشور را رفع می‌کند.از حیث میانگین تولید و عرضه انواع محصولات دامی مانند گوشت قرمز و سفید، تخم‌مرغ و شیر نیز رتبه نخست کشور به استان اصفهان اختصاص دارد. بخش قابل‌توجهی از تولید سالانه ۲ میلیون تُن شیر خام در اصفهان به دیگر استان‌ها عرضه می‌شود.تامین ۴۰ درصد از گوشت بوقلمون کشور در اصفهان انجام می‌شود.
استان اصفهان ۵۶۸ هزار هکتار اراضی کشاورزی و حدود ۴۸۶ هزار هکتار اراضی زراعی دارد که در سال‌های با بارندگی نرمال، حدود ۷۰ درصد آن به کشت محصولات زراعی مانند انواع غلات، حبوبات و محصولات علوفه‌ای، جالیزی و انواع سبزی و صیفی و گیاهان زینتی اختصاص می‌یابد. تولید سالانه محصولات زراعی استان در شرایط عادی حدود چهار میلیون و پانصد هزار تن برآورد می‌شود. مجموع اراضی باغی اصفهان حدود ۸۰ هزار هکتار است و مجموع تولیدات باغی و گلخانه‌ای در شرایط عادی حدود ۸۰۰ هزار تن برآورد می‌شود.
روغن و سوخت‌های معدنی، قیر، پلاستیک، چدن، آهن و فولاد، سنگ‌های معدنی و تزئینی، سرامیک، صنایع‌دستی ، فرش دستباف و کف‌پوش‌ها، محصولات شیمیایی آلی ، مس، روی و مصنوعات مربوطه، انواع کنسرو و مربا، پوست خام و چرم ، صمغ، رزین، عصاره‌های نباتی، کاغذ و مقوا ، لباس، پارچه، کفش و منسوجات، روغن حیوانی و نباتی، توتون و تنباکو از دیگر محصولات صادراتی اصفهان هستند که بخشی از آب اصفهان را به‌صورت مجازی به خارج از استان منتقل می‌کنند. درصورتی‌که میزان واردات این آب به استان با ارقام خروجی تناسب داشته باشد، می‌توان گفت میان منابع و مصارف آبی اصفهان تعادل برقرار است.
چرتکه صادرات آب
در بهار ۹۸ پژوهشی با عنوان «بررسی آب مجازی و ردپای اکولوژیک آب در محصول گندم آبی استان اصفهان» توسط فاطمه اویسی، احمد فتاحی اردکانی و مسعود فهرستی ثانی در نشریه علوم آب‌وخاک منتشر شد که نشان داد از سال زراعی۸۶-۱۳۸۵ تا ۹۴-۱۳۹۳ استان اصفهان فقط در سال ۱۳۸۶ صادرکننده آب مجازی محصول گندم بوده و از طریق صادرات گندم در این سال حدود ۱۵ میلیارد مترمکعب آب مجازی به استان‌های دیگر صادر کرده است ولی در سال‌های ۹۴-۱۳۸۷ واردکننده آب مجازی بوده که دلایل آن افزایش سالیانه جمعیت و وجود خشک‌سالی در این منطقه است. در این دوره میانگین سالانه ردپای اکولوژیک آب در بخش کشاورزی استان ۸۷.۵ میلیارد مترمکعب بوده و استان اصفهان با میانگین ۶۵ میلیارد مترمکعب واردات آب مجازی در سال، این حجم آب از منابع داخلی خود را ذخیره کرده است.
پژوهش دیگری با عنوان بررسی ردپای آب، آب مجازی و بهره‌وری مصرف آب سه گروه از محصولات پاییزه و بهاره، گوجه‌فرنگی و سیب‌زمینی، چغندرقند و ذرت علوفه‌ای در شهرستان اصفهان که توسط مجتبی و مرتضی مبارکی منتشر شدنشان داد که در دوره آماری ۱۳۹۶- ۱۳۸۹ محصول گوجه‌فرنگی با توجه به پایین بودن مقادیر آب مجازی و بالا بودن بهره‌وری مصرف آب آن نسبت به دیگر محصولات موردبررسی در منطقه موردمطالعه برای کشت مناسب‌تر است.
همچنین مقاله پژوهشی «ارزیابی چرخۀ حیات در راستای بهینه‌سازی مصرف آب در گاوداری صنعتی با رویکرد آب مجازی» که در اسفند۹۵در نشریه محیط‌شناسی دانشگاه تهران ثابت کرد که با محتوای آب مجازی محاسبه‌شده برای هر گاو در سن ذبح و محتوای آب مجازی برای هر تن گوشت با و بدون استخوان به ترتیب ۱۱۰۵۵، ۱۹۴۸۵ و ۲۲۸۰۰ مترمکعب آب لازم است که بخشی از آن به علت مصرف محصولات پرمصرفی همانند ذرت علوفه‌ای و علوفه توسط دام‌های است.این مقاله تاکید کرد که تولیدات دامی حاوی مقادیر زیادی آب مجازی است. اصفهان صادرکننده و تولیدکننده محصولات صنعتی هم هست و مقاله «اندازه‌گیری و تحلیل جایگاه تجارت آب مجازی در بخش صنعت و معدن ایران» که در شهریور۹۵توسط مرتضی تهامی پور زرندی و محمد قربانی در اولین کنفرانس ملی اقتصاد آب ارایه شد، نشان داد که دوره زمانی ۱۳۸۷تا۹۲ایران در بخش صنعت واردکننده خالص و در بخش معدن صادرکننده خالص آب مجازی بوده است. در بخش معدن بیشترین حجم صادرات و واردات آب مجازی مربوط به گروه استخراج سنگ‌های فلزی و در بخش صنعت احجام متناظر مربوط به صنایع تولید مواد و محصولات شیمیایی است.
نسخه بومی آب مجازی
برای جمع‌بندی توجه به موضوع تجارت آب مجازی در بهبود وضعیت منابع آبی استان می‌توان به مقاله پژوهشی «بهینه‌سازی مبادلات آب مجازی در الگوی کشت منطقه‌ای استان اصفهان با استفاده از الگوهای برنامه‌ریزی چندمعیاره» استناد کرد که در سال ۹۶ توسط مصطفی مردانی، سامان ضیایی و علیرضا نیکویی در نشریه اقتصاد کشاورزی و توسعه منتشر شد و نشان داد که استان اصفهان در الگوی کشت که در سال یادشده در۲۳ شهرستان استان اجرا می‌شده۱۱۸.۷ میلیون مترمکعب خالص صادرات آب مجازی داشته و اجرای الگوی چندمعیاره منجر به ۱۷.۸ میلیون مترمکعب خالص واردات آب مجازی شده است.بنابراین بهبود خالص واردات آب مجازی مقدار ۱۳۶.۵ میلیون مترمکعب بوده که این نرخ بهینه‌سازی مبادلات را نشان می‌دهد. این میزان واردات آب مجازی باعث شد تا شاخص سرانه آب تجدید پذیر (فالکن مارک) با میانگین ۱۱۹ مترمکعب در سال توسط الگوی چند معیاره بهبود یابد. این پژوهش فقط برای در حوزه کشاورزی انجام‌شده و بدون شک توجه به این مقوله می‌تواند سرانه آب تجدید پذیر اصفهان را افزایش دهد. در شرایط فعلی به‌طور حتم استان اصفهان با تراز منفی صادرات آب مجازی مواجه است که باید سیاست‌گذاران در زمینه بهینه‌سازی مبادلات آب مجازی و تعیین الگوی کشت و صادرات استان در همه زمینه‌ها اقدامات لازم را انجام دهند. به‌عبارت‌دیگر استان اصفهان به یک نسخه بومی در حوزه تجارت آب مجازی نیاز دارد.
