ضرورت صیانت ازهویت تاریخی نصف جهان
و حالا نیز با توجه به مباحثی چون زلزله‌های اخیر در کشورهای همسایه و بارش‌های پی‌درپی که داشته‌ایم انجام اقدامات پیشگیرانه در راستای حفظ این بناهای ارزشمند و ممانعت از ورود خسارت به آن‌ها به موضوعی جدی‌تر تبدیل شده است.
آثار تاریخی در معرض تهدید
ریزش بخش‌هایی از سقف بازار تاریخی میدان امام اصفهان در پی بارندگی اخیر از خبرهای عنوان‌شده از سوی مدیر پایگاه میراث جهانی میدان امام اصفهان است.
به گفته خطابخش، بارش‌ها سبب ریزش دو بخش از آجرهای سقف بازار شرقی میدان امام اصفهان شد. بخشی از بندکشی‌های سقف بازار هم دچار مشکل شد و قابل‌تأمل آنکه علاوه بر بازار بزرگ، بسیاری از خانه‌های تاریخی، کلیساها و مساجد تاریخی اصفهان هم در معرض خطر این بارش قرارگرفته‌اند، در شرایطی که پیش‌ازاین نیز با سیلاب‌های متعددی روبرو می‌شدیم و خبرهایی از تخریب آثار تاریخی منتشر می‌شد.
حال‌آنکه هنوز از سرنوشت آن بناهای تاریخی که در گوشه‌کنار کشور، در سیلاب‌های قبلی تخریب شدند، اطلاع دقیق و کاملی در دست نیست؛ و مشخص نیست تدبیری برای پیشگیری از تکرار حادثه، انجام شد یا خیر؟
قابل‌ذکر است در سال‌های اخیر، بناهای تاریخی زیادی دست‌کم در ۱۷ استان در سیل به‌طور کامل تخریب شد و یا بخشی از آن‌ها آسیب جدی دید، آن‌چنان‌که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی هم گزارش داد در سیل تابستان ۱۴۰۱ حدود ۷۳۵ بنای تاریخی تخریب و ۲۵۰۰ میلیارد تومان زیان مالی وارد شد. برای اطلاع می توان به این نکته هم توجه کرد که در استان همسایه یک درصد از بافت تاریخی شهر یزد هم که در یونسکو ثبت جهانی شده ، از بین رفت.
بر این اساس از ابتدای پاییز امسال، در میان دوستداران میراث فرهنگی این نگرانی وجود داشت که با وقوع بارش‌های شدید آثار تاریخی بیشتری قربانی شوند، به‌ویژه آنکه از تابستان تا پاییز فرصت زیادی نبوده تا برای مقاومت و محافظت از آثاری که در سیل تابستان ۱۴۰۱ و حتی سال‌های گذشته آسیب‌دیده‌اند، اقدام شود. برخی از این آثار که پس از سیل به حال خود رهاشده‌اند، به‌تدریج استحکامشان را ازدست‌داده و روند تخریب آن‌ها نیز سرعت گرفته است و اکنون با توجه به بارندگی‌های پی‌درپی، این آثار در چه وضعیتی قرارگرفته و چه سرنوشتی پیدا خواهند کرد؟
تجربه‌های موفق برای حفظ میراث فرهنگی
بی‌توجهی نسبت به حفظ و مراقبت از تمدن کهن ایران در حالی مشاهده می‌شود که امروزه حفظ هویت گذشته نقش مهمی در توسعه کشورها ایفا می‌کند. به همین دلیل حفاظت از آن در زمره اولویت‌های مهم کشورها قرار دارد. در این میان کشورهایی مانند فرانسه، ایتالیا، انگلیس و آلمان تجربه‌هایی موفق داشتند که می‌تواند به‌عنوان سرمشقی برای ایران در نظر گرفته شود. فرانسه کشوری است که همه‌ساله پذیرای میلیون‌ها توریست است و حتی بعضی سال‌ها تعداد توریست‌ها از کل جمعیت این کشور بیشتر می‌شود. برای نمونه در ۲۰۱۷ میلادی، ۸۹ میلیون گردشگر از آن، دیدن کردند و این‌گونه رتبه نخست پربازدید‌ترین کشور جهان را کسب کرد.
قطعاً یکی از مواردی که باعث شده است، فرانسه به این جایگاه برسد آنکه موضوع میراث فرهنگی یکی از اولویت‌های کشور بوده و حفاظت از آن تبدیل به امری بدیهی شده است؛ و در پی آن، میراث فرهنگی محافظت و ترمیم‌شده برای توریست‌ها جاذبه بیشتری دارد.
ایتالیا نیز کشوری است که درزمینه میراث فرهنگی از شخصیت‌ها، سنت‌ها و ... گرفته تا کاخ‌ها، میدان‌ها و ... بسیار غنی است که مطابق بند یک ماده یک قانون ۳۶۸ مصوب ۲۰ اکتبر ۱۹۹۸ میلادی وظیفه اصلی وزارت میراث و فعالیت‌های فرهنگی جمهوری ایتالیا، حفاظت از میراث فرهنگی این کشور است. سیاست دولتمردان این کشور، واگذاری مرمت آثار باستانی به‌عنوان یکی از بخش‌های میراث فرهنگی به بخش خصوصی است. تا درزمانی که سایه بحران اقتصادی بر این کشور حاکم است بتواند با مرمت این آثار به بخش گردشگری کمک کند تا از مجرای آن به افزایش سودآوری صنعت فرهنگ یاری رساند.
همچنین انگلیس ازجمله کشورهایی محسوب می‌شود که در حوزه میراث فرهنگی با دارای بودن کاخ‌های سلطنتی، گالری‌های ملی و ... از جایگاه خوبی برخوردار است. ازاین‌رو حفاظت از این میراث در دوره‌های مختلف همواره به‌عنوان دغدغه‌ای برای مسوولان این کشور مطرح بوده است.
اما آلمان در میان کشورهای توسعه‌یافته علاوه بر اینکه برای حفاظت و نگهداری ابنیه تاریخی و فرهنگی خود تلاش‌های مستمری دارد به هویت فرهنگی دیگر کشورها به‌ویژه کشورهای درحال‌توسعه هم توجه می‌کند. برای نمونه یکی از برنامه‌های اصلی سیاست فرهنگی آلمان حفاظت و نگهداری از بناهای تاریخی و فرهنگی دیگر کشورهاست. به‌طوری‌که پس از زلزله ویرانگر بم در ۲۰۰۳ میلادی بخش زیادی از قلعه تاریخی بم به‌شدت آسیب دید. طی پروژه حفظ فرهنگ‌ها، آلمان در ساخت خانه سیستانی در سازه بم از ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۴ میلادی با همکاری سازمان میراث فرهنگی ایران و بخش طراحی سازه دانشگاه فنی درسدن آلمان به احیای این بنای تاریخی کمک‌های شایانی کرد.
و حالا پرسش آن است ایران با داشتن تمدنی کهن و ثروت عظیم فرهنگی برای مراقبت از آثار ارزشمند خود و جذب گردشگر چه کرده است؟
پرسش دیگر آنکه ایران از قدمت و پیشینه تاریخی قوی‌تر و روشن‌تری برخوردار است یا کشورهای اروپایی؟
ابنیه تاریخی اصفهان نیازمند محافظت
اصفهان یکی از استان‌های ایران‌زمین با بیش از ۶۰۰ خانه تاریخی است که افزون بر نیمی از آن‌ها در شهر اصفهان قرارگرفته است.
بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی در این استان شناسایی‌شده است. هفت اثر از آثار تاریخی اصفهان به نام‌های میدان نقش‌جهان، کاخ چهل‌ستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع و سه قنات به نام‌های وزوان، مزد آباد و مون به ثبت جهانی و یک هزار و ۸۵۰ مورد آن‌هم به ثبت ملی رسیده است.
و امروز، آثار تاریخی چنین استانی در شرایطی قرار دارد که بارها نسبت به آن هشدار داده‌شده بود. بام بسیاری از این آثار به مرمت فوری نیاز دارند و یا مجاری خروج آب‌های سطحی روی بام آن‌ها به دلایل مختلف بسته‌شده است که باید این راه‌ها باز شود تا از نفوذ آب باران و یا ایجاد رطوبت به بناهای تاریخی جلوگیری شود و ده‌ها مشکل دیگر که هرکدام نیاز به بررسی و انجام اقدامات کارشناسانه لازم و کافی دارد. اما ظواهر و شنیده‌ها نشان از عدم اقدامات موردنیاز، برای چنین امری است. ضمن آنکه با توجه به زلزله‌های اخیری هم که صورت گرفته است اقدامات پیشگیرانه برای وقوع چنین حادثه احتمالی و غیر پیش‌بینی‌نشده ضروری است.
ضمن آنکه در بررسی‌های به‌عمل‌آمده مشخص‌شده است که سازه و ساختار بسیاری از بناهای تاریخی و باارزش از نوع خشتی-گلی و آجری بوده و عموماً فاقد سیستم‌های مقاوم در برابر حوادث طبیعی ازجمله زلزله و سیل هستند.
به گفته شاهین سپنتا عضو انجمن دوستداران میراث فرهنگی با بارندگی زیاد در منطقه خشکی مانند اصفهان که آثار و ابنیه‌اش آمادگی چنین بارش‌هایی را ندارد خساراتی هم به بار می‌آید. وی در گفتگو با روزنامه دنیای اقتصاد بیان می‌کند: و البته بخش بزرگی از این آسیب‌ها قابل‌پیشگیری هستند و با یکسری از تمهیدات مثل معاینه دوره‌ای بام بناها به‌خصوص در آغاز فصول بارش می‌توان ازآب‌گرفتگی سطح بناها، نفوذ آب در دیواره‌ها و یا از ریزش سقف و دیوارها جلوگیری کرد.
این کارشناس تصریح می‌کند: به‌طورمعمول همه‌ساله با آغاز فصل بارندگی از طرف کارشناسان و علاقه‌مندان به حفظ آثار تاریخی هشدارهایی داده می‌شود و سازمان میراث فرهنگی هم اعلام آمادگی می‌کند.
اما با توجه به اتفاقات پیش‌آمده برای این آثار مانند نم کشیدگی و ریزش سقف بازار، نم کشیدگی بدنه پل‌های تاریخی و کلیسای وانک به نظر می‌رسد پایش ها انجام‌نشده و یا به‌دقت نبوده است؛ که درصورتی‌که ادامه روند فعلی ممکن است شاهد گسترده شدن حجم تخریب‌ها هم باشیم. وی یادآور می‌شود: اما بسته به قدرت و عمق کانون زلزله عوارض و تخریب‌ها متفاوت است. چه‌بسا با زلزله پرقدرت، قطعاً حجم خسارات هم گسترده خواهد بود.
سپنتا تصریح می‌کند: هرچند اصفهان زلزله‌خیز نیست اما به‌هرحال پیش‌بینی لازم باید انجام گیرد اگر قبل از هر اتفاقی مستند نگاری‌هایی برای بناها به‌ویژه شاخص‌ها داشته باشیم برای مرمت‌های پس از زلزله بهتر عمل می‌کنیم. در مورد موزه‌ها هم همیشه نگرانی آسیب به اشیاء وجود دارد و باید از مدیران میراث و سایر دستگاه‌ها پرسید درصورتی‌که وقوع حادثه‌ای مانند زلزله چه برنامه‌ای اندیشیده‌اید؟
وی در پایان در ارتباط با راهکارهای ممانعت از پیشروی خسارت نسبت به آثار تاریخی در شرایط فعلی می‌گوید: لازم است مشکلات پیش‌آمده مانند آب‌گرفتگی‌ها با فوریت رسیدگی شود از نفوذ آب به بدنه ابنیه جلوگیری شود و اگر برای فصول بعدی نیاز به مرمت دارند به‌طور سریع و اصولی پس از اتمام فصل بارش‌ها انجام گیرد. این کارشناس میراث فرهنگی در پایان تأکید می‌کند: به‌جای آنکه پس از تخریب آثار به فکر مرمت آن‌ها باشیم بدون صرف بودجه‌ای کلان، با قرار دادن گروه‌هایی برای کنترل وضعیت استحکام بناها می‌توان از این آثار به‌درستی حفاظت نمود.
