نقشه امنیت غذایی اصفهان
ناپایداری آب، الگوی کشت استان را تعیین می‌کند
بررسی وضعیت تولید محصولات کشاورزی به‌خصوص صیفی‌جات و محصولات جالیزی در بیش از یک دهه اخیر نشان می‌دهد که تولید بدون برنامه، نوسان در تولید و جهش و افت ناگهانی و شدید قیمت این محصولات را در پی داشته و نظم بازار را نیز برهم زده است. حالا که به علت هم‌زمانی حذف ارز ۴۲۰۰ و جنگ اوکراین، قیمت مواد غذایی به‌خصوص کالاهای استراتژیک افزایش‌یافته، مسوولان به فکر خودکفایی این محصولات افتاده و سعی دارند با وضع عوارض گزاف صادراتی و کاهش تولید محصولات جالیزی، رشد تولید گندم و دانه‌های روغنی را به ثبت برسانند. هدفی که اگر بدون انجام پژوهش و بررسی‌های لازم و عدم انطباق با الگوی کشت منطقه‌ای و خشکسالی انجام شود، می‌تواند به حذف یا کاهش ارزآوری بخش کشاورزی منجر شده و از سوی دیگر قوت سفره طبقه متوسط جامعه را نیز دچار مشکل کند. حفظ امنیت غذایی به بررسی و تحقیق و ایجاد الگوی کشت متناسب با وضعیت زمین‌های زراعی و ناپایداری آب اصفهان نیاز دارد.
کشت بدون زاینده‌رود
اصفهان در بیش از یک دهه قبل بخش زیادی از تولید غلات و گندم کشور را بر عهده داشت. با خشکاندن زاینده‌رود، زراعت و کشت گندم و غله در شرق اصفهان از دست رفت. سازمان جهاد کشاورزی استان، آمار تولید محصولات کشاورزی اصفهان را در یک دهه اخیر و تا سال زراعی ۹۹-۹۸ منتشر کرده که البته به‌روزرسانی هم نشده و وضعیت کشت در سال‌های اخیر در دسترس نیست.
طبق این آمار، در سال زراعی ۸۹-۸۸ که وضعیت کشت در اصفهان با حضور زاینده‌رود نرمال بوده، ۶۲.۲ درصد سطح زیر کشت و ۲۱.۳ درصد تولید کل استان به کشت غلات و ۲.۹ درصد سطح کشت کل و ۷.۷ درصد کل تولید استان به کشت محصولات جالیزی اختصاص داشته است. این آمار در سال زراعی ۹۹-۹۸ (آخرین سالی که آمار آن در دسترس هست) که خشکسالی در سطح استان فراگیر و زاینده‌رود به رودخانه فصلی تغییر وضعیت داده تغییر کرده است. در آمار یادشده، ۵۱.۱ درصد سطح کشت کل استان و ۱۲.۵ درصد کل تولید استان به کشت غلات و ۳.۱ درصد کل سطح زیر کشت و٦.٦ درصد کل تولید استان به محصولات جالیزی اختصاص داشته است. در طول یک دهه با حذف آب زاینده‌رود و شرق اصفهان، از میزان کشت غله کاسته و به سطح زیر کشت محصولات جالیزی افزوده‌شده اما به‌احتمال‌زیاد به علت نبود آب کافی، میزان تولید این محصولات نسبت به سال زراعی ۸۹-۸۸ کمتر شده است.
امروز اصفهان رتبه قابل قبولی درکشت غله و گندم ندارد اما رتبه دوم تولید گل‌رنگ و محصولات جالیزی (طالبی، گرمک)، رتبه سوم تولید سیب‌زمینی و خربزه و رتبه چهارم سبزی و رتبه ششم در تولید ذرت علوفه‌ای را از آن خودکرده است.
استان اصفهان ۵۶۸ هزار هکتار اراضی کشاورزی و حدود ۴۸۶ هزار هکتار اراضی زراعی دارد که در سال‌های با بارندگی نرمال، حدود ۷۰ درصد آن به کشت محصولات زراعی مانند انواع غلات، حبوبات و محصولات علوفه‌ای، جالیزی و انواع سبزی و صیفی و گیاهان زینتی اختصاص می‌یابد. تولید سالانه محصولات زراعی استان در شرایط عادی حدود چهار میلیون و پانصد هزار تن برآورد می‌شود. مجموع اراضی باغی اصفهان حدود ۸۰ هزار هکتار است و مجموع تولیدات باغی و گلخانه‌ای در شرایط عادی حدود ۸۰۰ هزار تن برآورد می‌شود.
آیا در چنین شرایطی می‌توان کشت محصولات جالیزی که میزان تولید اندکی نسبت به سایر محصولات کشاورزی اصفهان دارد را حذف و به‌جای آن گندم و دانه‌های روغنی کشت کرد؟ وضعیت ناپایدار آب استان این اجازه را می‌دهد؟ حجم آب موردنیاز این محصولات به دلیل طولانی بودن زمان کشت و نیاز به آبیاری منظم دوره‌ای محاسبه‌شده؟ وضعیت تولید غله و گندم و سایر کالاهای استراتژیک به‌صورت دیم در استان خشکی مانند اصفهان بررسی‌شده؟
وضعیت تولید گندم در اصفهان
پاسخ بسیاری از پرسش‌های فوق را می‌توان در لابه‌لای سخنان متولیان کشاورزی استان یافت. اردیبهشت امسال، اصغر رستمی، معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی اصفهان برای ایرنا وضعیت تولید گندم در استان را تشریح کرده است. به گفته او به علت بارندگی مناسب در زمان کشت، وضعیت تولید گندم بهبودیافته است.
میزان تولید گندم بهبودیافته به این معنی است که از حدود ۴۰۰ هزار هکتار اراضی زراعی استان فقط حدود ۶۵ هزار هکتار در ۲۸ شهرستان زیر کشت گندم رفته که با احتساب آبی که استثنائا در سال زراعی گذشته به شرق اصفهان تخصیص‌یافته، نرخ فوق به ۷۳ هزار هکتار رسیده که در ۴۰ هزار هکتار آن کشت گندم به‌صورت آبی بوده است. نزدیک به ۲۵ هزار هکتار زمین در استان اصفهان ازجمله مناطق غرب و جنوب استان، شامل شهرستان‌های سمیرم، بویین و میاندشت، فریدن، فریدون‌شهر و چادگان به کشت دیم اختصاص دارد. به گفته رستمی، سال گذشته از اواسط اردیبهشت‌ماه به بعد هیچ بارشی در مناطق دیم استان رخ نداد و ۹۰ تا ۹۵ درصد سطح زیر کشت دیم به مرحله برداشت نرسید. گندم‌هایی که با کم‌آبی مواجه شوند قبل از آنکه به مرحله خوشه‌دهی کامل برسند، صرف خوراک دام می‌شوند و این داستان هرساله کشت گندم و غلات در اصفهان است.
وسعت زیر کشت گندم استان در شرایط طبیعی ۶۲ هزار هکتار گندم آبی و حدود ۲۵ هزار هکتار گندم دیم است اما امروز سطح زیر کشت گندم در استان اصفهان اگر به ثمر بر سد، ۴۰ هزار هکتار است.
آبیاری کشت گندم شرق اصفهان تا اواخر خرداد، هر ۱۰ روز یک‌بار باید انجام شود، اما به دلیل دائمی نبودن جریان زاینده‌رود این فرایند با خلل روبه‌رو است که البته با گرم شدن هوا نیز بازه زمانی نیاز آبی، کوتاه‌تر می‌شود. ۲۵ هزار هکتار کشت گندم دیم استان نیز دستکم به یک نوبت بارندگی خوب به‌اندازه ۱۵ میلی‌متر نیاز دارد. درنهایت شرایط خشکسالی به همه آمارهای روی کاغذ غالب می‌شود تا ظرفیت تولید گندم در اصفهان به نصف
کاهش یابد. نتیجه همه جمع و تفریق‌ها را می‌توان در سخنان مهران توکلی، کارشناس تولید گندم سازمان جهاد کشاورزی اصفهان خلاصه کرد: «نیاز آبی هر هکتار گندم ۸ تا ۱۰ هزار مترمکعب است. با توجه به استمرار خشک‌سالی‌ها پیشنهاد می‌شود، گندم به‌صورت کنترل‌شده فقط در مناطقی که ازنظر آبیاری مشکلی نباشد کشت شود و در سایر مزارع الگوی کشت تغییر کند و جایگزین شود.»به نظر می‌رسد محصولات با نیاز آبی بالا به بازتعریف نیاز دارد.
مرادمند، رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان هم اعلام کرده است که این استان علی‌رغم داشتن ۵۶۴ هزار هکتار اراضی کشاورزی، به دلیل کمبود منابع آبی، تنها حدود ۲۰۰ هزار هکتار آن زیر کشت محصولات زراعی و باغی می‌رود! بنابراین به علت خشکسالی و عدم جریان زاینده‌رود فقط حدود یک‌سوم زمین‌های کشاورزی استان قابل بهره‌برداری است.
وضعیت کشت دانه‌های روغنی
طرح خوداتکایی دانه‌های روغنی به‌عنوان یکی از هشت طرح خوداتکایی محصولات اساسی از نیمه دوم سال ۹۴ توسط وزارت جهاد کشاورزی آغاز شد که بر اساس اجرای این طرح ۱۰ ساله تا افق ۱۴۰۴ باید حداقل ۷۰ درصد نیاز کشور به روغن در داخل تامین شود. تاکید بر کشت دانه کلزا در لابه‌لای سخنان مسوولان وزارت جهاد کشاورزی دیده می‌شود. با توجه به نیاز آب اندک این محصول استراتژیک، اصفهان برای کشت این محصول مناسب است؟
به گفته اصغر رستمی، معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان:»کشت کلزا نیاز به توجه بالاتری نسبت به گل‌رنگ دارد و روغنش نسبت به گل‌رنگ بسیار باکیفیت‌تر است اما کلزا در همه نقاط استان قابل‌کشت نیست. دانه روغنی گل‌رنگ نسبت به شرایط اقلیمی نامساعد، گرمی هوا و کم‌آبی مقاوم است و درآمد اقتصادی خوبی برای کشاورزان دارد.»
در اصفهان ۳۰۰ هکتار سطح زیر کشت گیاه کلزا است که حدود ۶۰۰ تن دانه روغنی کلزا از مزارع استان برداشت می‌شود؛ اما در سال زراعی ۱۴۰۱ به دلیل خشکسالی، کاهش ۲۰ درصدی در سطح و تولید کلزا اتفاق افتاد؛ بنابراین کلزا هم در شرایط خشکسالی آسیب‌پذیر است.
الگوی کشت چه می‌گوید؟
درنهایت پس از گذشت دو دهه، آذر سال گذشته، معاون وزیر جهاد کشاورزی در امور آب‌وخاک، اعلام کرد که « الگوی کشت در استان اصفهان، نهایی شده و به تایید شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان رسیده است.» به گفته اکبری، الگوی کشت در استان اصفهان، سازگار با شرایط حوزه زاینده‌رود آماده‌شده و وزارتخانه هم آماده اجرای این الگو است مشروط بر اینکه الزامات آن تامین شود.
مرادمند، رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان اما به نکته‌ای اشاره می‌کند که همه برنامه‌های بلندمدت و الگوی کشت منطقه‌ای را زیر سوال می‌برد:«با آغاز فصل پاییز بر اساس آب در دسترس و برنامه منابع و مصارف وزارت نیرو، در مورد نوع کشت و میزان آن برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری خواهد شد.»
شواهد نشان می‌دهد که الگوی کشت ابلاغ‌شده در منطقه‌ای مانند اصفهان به دلیل عدم دستیابی به منابع آب پایدار کارایی چندانی ندارد. خرداد امسال، رستمی، معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی استان اصفهان در گفت‌و‌گو با تسنیم توضیح داد که میزان و حجم آب در هر منطقه تعیین‌کننده الگوی کشت است. به گفته او اگر کشاورز آب دائم در اختیار داشته باشد، یک نوع محصول می‌تواند کشت کند و اگر آب دوره‌ای در اختیار داشته باشد، کشت دیگری انجام می‌دهد. درنتیجه آب و زمان آب‌دهی در انتخاب نوع محصول بسیار اهمیت دارد.
شواهد نشان می‌دهد که کشاورزان اصفهانی با توجه به وضعیت بارش‌ها، دمای هوا، وضعیت خاک و میزان آب تحویلی، الگوی کشت خود را مطابق آنچه در ابتدای گزارش گفته شد، تعیین کرده و دستور و الزام هم نمی‌تواند آن را تغییر دهد چراکه در منطقه‌ای مثل اصفهان، شرایط تحمیلی آب و هوایی، نوع کشت را تعیین می‌کند. درنهایت آنچه می‌تواند وضعیت کشت محصولات جالیزی در اصفهان را بهبود بخشد، بهره‌وری سطح زیر کشت را افزایش و میزان مصرف آب را کاهش دهد، تطبیق الگوی کشت با نیاز بازار داخل و خارج، ایجاد گلخانه‌های بیشتر و توسعه صنایع تبدیلی برای جلوگیری از هدر رفت محصولات کشت‌شده است.
در اصفهان حدود دو هزار و ۱۰۰ هکتار گلخانه اجراشده که حدود هزار و ۱۰۰ هکتار از آن در حوزه زاینده‌رود است. حدود ۲۵ درصد سطح زیر کشت در حوضه زاینده‌رود تحت پوشش آبیاری تحت‌فشار قرارگرفته است. باید توجه داشت که آبیاری تحت‌فشار در حوضه زاینده‌رود با جاهای دیگر متفاوت است سامانه‌های نوین آبیاری در حوضه زاینده‌رود و عملیات تجهیز و نوسازی به نحوی انجام‌شده که راندمان آبیاری بالای ۷۰ درصد است و این در حالی است که متوسط راندمان آبیاری در کشور ۴۵ درصد است. درنهایت برای تعیین نوع کشت در هر منطقه باید به کشاورزان آن و پژوهش‌های کاربردی اعتماد کرد.
شهریور سال گذشته، پژوهشی با عنوان
« الگوی کشت محصولات کشاورزی شهرستان اصفهان با استفاده از ردپای آب و آب مجازی « در بازه زمانی سال‌های ۹۰ تا ۹۶ توسط حلیمه پیری و مجتبی مبارکی، استادیار و کارشناس ارشد، گروه مهندسی آب، دانشکده آب‌وخاک، دانشگاه زابل انجام شد و به چاپ رسید.
طبق این پژوهش دانه‌های روغنی و حبوبات بیش‌ترین ردپای آب را داشتند. گیاهان علوفه‌ای، صیفی‌جات و سبزی‌ها به ترتیب بیش‌ترین بهره‌وری مصرف آب و کم‌ترین ردپای آب را داشتند. در گروه غلات گندم، در گروه گیاهان علوفه‌ای، ذرت علوفه‌ای، در گروه سبزی‌ها پیاز و در گروه صیفی‌جات هندوانه به ترتیب با ۵۲.۱۸۱۵، ۵.۱۷۲۰، ۴۹.۱۲۷۹ و m۳/ ha ۶۳.۲۶۲۱ به دلیل داشتن رد پای آب کمتر برای کشت در منطقه اصفهان توصیه می‌شود.
