توسعه فولادین در اهواز
تولید در فولاد خوزستان بر چه پایههایی استوار شد؟
فولادی به قدمت ۴۰ سال
طرح احداث شرکت فولاد خوزستان (فولاد اهواز سابق) که دومین مجموعه فولادی کشور به‌شمار می‌رود به اوایل سال‌های دهه ۵۰ بازمی‌گردد. در آن زمان احداث سه مجموعه فولادی در اهواز (با همکاری شرکت چندملیتی آمریکایی)، اصفهان (با همکاری شرکتی انگلیسی) و بندرعباس (با همکاری شرکتی ایتالیایی) به تصویب رسید. عملیات اجرایی شرکت فولاد خوزستان پیش از سایر مجموعه‌ها آغاز شد. طرح اولیه در نظر گرفته‌شده برای این مجموعه شامل واحدهای احیا و کارخانه فولادسازی با ظرفیت اولیه در نظر گرفته‌شده تولید سالانه ۵/ ۱ میلیون تن شمش فولاد شامل بلوم، بیلت و اسلب بود. مطابق برآوردهای اولیه قرار بود فاز اول این مجموعه فولادی در سال ۱۳۵۸ به اتمام رسیده و آغاز به کار کند اما چنین نشد و این پروژه تا سال ۱۳۵۷ و زمان انقلاب تنها پیشرفت اندکی داشت به گونه‌ای که در سال ۵۶ تنها واحد شماره یک احیای این مجموعه با ظرفیت اسمی تولید سالانه ۴۰۰ هزار تن آهن اسفنجی به بهره‌برداری رسید. ساخت این پروژه پس از انقلاب ۵۷ نیز ادامه یافت اما با شروع جنگ روند احداث آن به تعویق افتاد. در نهایت فاز اول مجتمع فولاد در سال ۶۷ به بهره‌برداری رسید. همچنین در تاریخ دوازدهم بهمن سال ۱۳۶۸ این مجموعه به‌طور رسمی افتتاح و راه‌اندازی شد. راه‌اندازی این مجموعه بزرگ فولادی که اولین تجربه فولادسازی کشور به روش احیای مستقیم و کوره قوس الکتریکی نیز بود با همکاری کارشناسانی از شرکت کوبه استیل ژاپن انجام شد و درواقع کارشناسان داخلی در کنار کارشناسانی از این شرکت دوره یادگیری را طی کرده و توانستند این واحد را به ظرفیت اسمی تولید برسانند. تجربه موفق فولاد خوزستان در فولادسازی و آموزش کارشناسان داخلی در این زمینه باعث شد در ادامه بخش قابل توجهی از ظرفیت احداث‌شده در صنعت فولاد کشور بر اساس تجربه موفق فولاد خوزستان و به روش احیای مستقیم و کوره قوس الکتریکی شکل بگیرد. درواقع متخصصان آموزش‌دیده در فولاد خوزستان نقشی بسزا در احداث و راه‌اندازی سایر واحدهای فولادی کشور داشته و دارند. تجربه ۳۰ساله این شرکت در تولید محصولات فولادی در عین به‌روزرسانی مداوم همپا با تکنولوژی‌های روز دنیا باعث شده تا ظرف این سال‌های محصولات تولیدی فولاد خوزستان از جایگاهی ویژه در بازار داخل و بین‌المللی برخوردار باشد.
در سال‌های بعد طرح‌های توسعه‌ای در شرکت فولاد خوزستان اجرایی شد که فاز اول، دوم و سوم برنامه توسعه شرکت تا سال ۱۳۹۶ طول کشید و در پایان فاز سوم توسعه، ظرفیت تولید این شرکت به ۸/ ۳ میلیون تن شمش فولادی رسید. شرکت فولاد خوزستان، امکان تولید سه نوع شمش فولادی اسلب، بلوم و بیلت را دارد و در واقع توانایی تولید هر سه نوع شمش فولادی در این مجموعه یکی از نقاط قوت این مجموعه و از جمله تمایزهای این شرکت با سایر فولادسازان کشور به‌شمار می‌رود. این موضوع باعث شده این شرکت به بازاری گسترده و مشتریانی متعددتر دسترسی داشته باشد و با توجه به مقتضیات زمانی بتواند به تولید محصولی با ارزش افزوده بالاتر رو آورد.
این مجموعه ظرف سال‌های گذشته با احداث کارخانه‌های مختلف به حلقه‌های مختلف زنجیره تولید فولاد شامل گندله‌سازی، واحدهای احیا و کارخانه‌های فولادسازی دست یافته و در کنار این حلقه‌ها، کارخانه‌های جانبی همچون واحد اکسیژن و آهک‌سازی نیز در این مجموعه شکل گرفته بود. با وجود این فولاد خوزستان به بخش ابتدایی زنجیره فولاد یعنی معدن و واحدهای فرآوری دسترسی نداشت و عدم اطمینان از تامین پایدار مواد اولیه در بلندمدت تبدیل به یکی از چالش‌های این مجموعه بزرگ فولادی کشور شده بود که خوشبختانه در سال‌های اخیر این چالش نیز تا حدودی مرتفع شد. فولاد خوزستان در سال ۹۶ شرکت صنعتی و معدنی توسعه ملی را به تملک خود درآورد و به این ترتیب به بخش بالادست زنجیره فولاد متصل شد. البته با توجه به نیاز این شرکت به تامین مواد اولیه بیشتر، فعالیت‌های توسعه‌ای این شرکت در بخش بالادست همچنان ادامه دارد.
در رهگذر تولید
شرکت فولاد خوزستان دارای سه واحد اصلی تولید است که عبارت هستند از: واحد مواد اولیه، احیا و فولادسازی.
واحد مواد اولیه در فولاد خوزستان از چهار قسمت مجزا تشکیل شده که عبارت‌اند از: واحد انباشت و برداشت، گندله‌سازی شماره ۱، گندله‌سازی شماره ۲ و واحد تکلیس آهک. سنگ‌آهن ورودی به کارخانه ابتدا در بخش انباشت ذخیره‌سازی می‌شود، سپس متناسب با نیاز واحد گندله‌سازی ترکیب و به این واحدها ارسال می‌شود. گندله تولیدی، شارژ واحد احیاست که در واحد گندله‌سازی ۱ و ۲ ساخته شده و به واحدهای احیای مجموعه ارسال می‌شود.
فولاد خوزستان، تولید آهن اسفنجی را با سه واحد احیا و هر یک با ظرفیت تولید سالانه ۴۰۰ هزار تن آهن اسفنجی آغاز کرد. در سال‌های ۱۳۷۵، ۱۳۷۶ و ۱۳۷۷ به ترتیب این سه واحد افزایش ظرفیت پیدا کردند و ظرفیت تولید سالانه هر واحد به ۵۵۰ هزار تن رسید. در سال ۱۳۸۱ واحد جدید احیا با ظرفیت تولید سالانه ۸۰۰ هزار تن آهن اسفنجی در مجموعه نصب شد؛ این واحد اولین پلنت احیا بود که در ایران بومی‌سازی شد.
تکنولوژی به‌کاررفته در بسیاری از واحدهای احیای کشور، تکنولوژی آمریکایی میدرکس است. با توجه به مناسبات بین‌المللی، بسیاری از واحدهای داخلی دارای این تکنولوژی ظرف سال‌های گذشته با مشکل روبه‌رو شدند و همچنین امکان توسعه این تکنولوژی نیز وجود نداشت. اما به همت متخصصان شرکت فولاد خوزستان، تکنولوژی میدرکس در کشور بومی‌سازی شد. بومی‌سازی این تکنولوژی از طریق مشارکت فولاد خوزستان و شرکت ایریتک به وقوع پیوست و در نهایت در سال ۱۳۸۱ اولین واحد احیای بومی‌سازی‌شده در کشور شروع به کار کرد. تابه‌حال نیز بیش از ۳۰ واحد مشابه احیا از این مدل بومی‌سازی‌شده در کشور احداث شده که این امر افتخاری برای فولاد خوزستان محسوب می‌شود.
بخش بعدی تولید در این مجموعه واحد فولادسازی است. ظرفیت طراحی‌شده فولادسازی شرکت فولاد خوزستان در ابتدای شروع به کار این واحد ۵/ ۱ میلیون تن بود که با اجرای طرح‌های توسعه‌ای ظرف دو دهه اخیر، ظرفیت تولید به ۸/ ۳ میلیون تن افزایش یافت. تجهیزات اصلی بخش فولادسازی این شرکت شامل شش کوره قوس الکتریک، چهار کوره پاتیلی و پنج ماشین ریخته‌گری می‌شود. تلاش تمامی واحدهای مجموعه به تولید محصولی باکیفیت مطابق نیاز بازارهای داخلی و بین‌المللی منجر می‌شود.
نام خوزستان با صادرات عجین شده است
شرکت فولاد خوزستان صادرات محصولات خود را در سال ۱۳۶۹ همزمان با شروع تولید آغاز کرد؛ درواقع باید اذعان کرد که صادرات در این شرکت به شکل ریشه‌ای از ابتدا وجود داشته و این شرکت مجموعه‌ای صادرات‌محور است. ظرف سال‌های گذشته صادرات در این شرکت فولادی استمرار داشته و محصولات تولیدی فولاد خوزستان جایگاه ویژه خود را در بازارهای بین‌المللی داشته‌اند. این شرکت ظرف سال‌های گذشته توانست به بزرگ‌ترین صادرکننده فولاد کشور تبدیل شود. رسیدن به چنین جایگاهی اتفاقی نبوده و از وجود نگاه صادراتی در مجموعه نشات می‌گیرد که از ابتدای شکل‌گیری در این مجموعه وجود داشته و تمامی برنامه‌های توسعه‌ای فولاد خوزستان در این سال‌ها نیز با همین نگاه شکل گرفته است.
موقعیت قرارگیری فولاد خوزستان و دسترسی به بندر امام خمینی یکی از مواردی است که بر پتانسیل صادراتی این مجموعه نسبت به سایر فولادسازان داخلی کشور که در مناطق مرکزی واقع شده‌اند، افزوده است. در واقع دسترسی آسان به بندر و اتصال به آب‌های آزاد یکی از مزایای اصلی فولاد خوزستان است که از ابتدای شکل‌گیری مورد توجه بوده و یکی از دلایل تعیین اهداف صادراتی برای این مجموعه فولادساز به‌شمار می‌رود.
البته در سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۲ برخی سیاست‌های داخلی باعث شد تا جلوی صادرات این شرکت گرفته شود. ظرف این سال‌ها، با استناد به این موضوع که تولید داخلی فولاد کفاف نیاز بازار داخل را نمی‌دهد با وضع تعرفه ۵۰درصدی عملاً جلوی صادرات فولاد گرفته شد و فولاد خوزستان نیز که از ابتدای راه‌اندازی نسبت به صادرات محصول خود اقدام کرده بود از این مهم بازماند. این موضوع لطمه‌ای بزرگ به بازاریابی این مجموعه وارد کرد. هر چند در ادامه با تغییر سیاست منع صادرات در آذرماه سال ۱۳۹۲ این مجموعه فولادی مجدد به بازارهای بین‌المللی بازگشت و بازاریابی خود را آغاز کرد و توانست تا پایان سال ۱۳۹۲ یک محموله ۲۰ هزارتنی را به فروش برساند. در سال ۱۳۹۳ شرکت فولاد خوزستان توانست ۶۲۷ هزار تن شمش فولادی را صادر کند و در ادامه توانست به سرعت جایگاه خود را در بازارهای بین‌المللی پیدا کرده به گونه‌ای که میزان صادرات این شرکت در سال ۹۶ به دو میلیون و ۷۶۰ هزار تن شمش فولاد به ارزش ۲/ ۱ میلیارد تومان رسید که این رقم معادل سه درصد صادرات غیرنفتی شرکت در این سال بود. اما این روند افزایشی صادرات به‌‌رغم وجود بازار خارجی در سال‌های ۹۷ و ۹۸ ادامه نیافت به گونه‌ای که میزان صادرات این کشور در سال ۹۷ به رقمی در حدود یک میلیون و ۸۶۰ هزار تن و در سال ۹۸ به رقم یک میلیون و ۸۳۷ هزار تن رسید. درواقع با توجه به افزایش تقاضای بازار داخل ظرف سال‌های اخیر، فولاد خوزستان بر تامین نیاز صنایع تکمیلی کشور تمرکز داشته که با توجه به اهمیت حفظ بازارهای بین‌المللی و نیاز ارزی کشور در صحت این تغییر هدف تردید وجود دارد.
توسعه پایدار، فاز چهارم توسعه
با اتمام فاز سوم طرح‌های توسعه‌ای فولاد خوزستان، این مجموعه وارد فاز چهارم توسعه خود شده است. مطالعات طرح جامع برای تبیین فاز۴ توسعه شرکت فولاد خوزستان از سال ۹۵ و با کمک مشاوران دارای صلاحیت داخلی و خارجی و کارشناسان خبره مجموعه آغاز شد. بررسی‌ها و مطالعات طرح جامع افزایش ظرفیت و بهبود شرایط زیست‌محیطی انجام شد، این مطالعات به سند جامع ختم شد و فاز چهارم توسعه شرکت از آن استخراج شد.
فاز چهارم توسعه شرکت دارای چهار طرح اصلی است که عبارت‌اند از: پایداری تولید، بهینه‌سازی، توسعه ظرفیت عمومی و پشتیبانی (شامل پروژه‌های زیست‌محیطی، لجستیک، ساختمانی و اجرای سایر مسوولیت‌های اجتماعی).
در سند چشم‌انداز توسعه کشور در کنار توجه به بازار داخل، به صادرات نیز توجه ویژه‌ای شده و همین امر سبب شده تا رویکرد فولاد خوزستان، تامین بازار داخل و در کنار آن حفظ بازارهای صادراتی باشد. بنابراین طرح‌های توسعه شرکت فولاد خوزستان بر اساس مطالعات برنامه‌های توسعه این شرکت تعریف می‌شود که در این مطالعات به سند چشم‌انداز فولاد کشور نیز توجه ویژه‌ای شده است، بنابراین تلاش شده در سال‌های اخیر هر پروژه توسعه‌ای که در این شرکت تعریف شده و در دستور کار قرار می‌گیرد، این امر نیز در آن لحاظ شود. در واقع در تمامی پروژه‌های توسعه‌ای فولاد خوزستان موارد تاثیرگذار بر فروش داخلی و صادراتی همچون تکنولوژی، امکان حمل‌ونقل و... مدنظر قرار می‌گیرد. به این ترتیب باید گفت تبدیل فولاد خوزستان به بزرگ‌ترین صادرکننده فولاد کشور امری اتفاقی نیست و این موفقیت نشأت‌گرفته از وجود نگاه صادراتی است که از ابتدا در این مجموعه وجود داشته و تمامی برنامه‌های توسعه مجموعه نیز با همین نگاه شکل گرفته‌اند.
توجه به اصول توسعه پایدار یکی از مواردی است که در برنامه‌های توسعه‌ای این مجموعه مدنظر بوده است. در دنیای کنونی دیگر توسعه ناپایدار و نامتوازن تداوم نخواهد داشت. توجه به این مهم باعث شده تا لزوم پایبندی به توسعه پایدار در این مجموعه فولادی نیز مورد توجه قرار گیرد. توسعه پایدار دارای سه راس پایداری اقتصادی، پایداری سیاسی و اجتماعی و پایداری محیط زیستی است که خوشبختانه تمامی رئوس بیان‌شده در این شرکت دنبال می‌شود.
مزایای منطقه‌ای فولاد خوزستان
یکی از مهم‌ترین مولفه‌ها برای پیشبرد هرچه سریع‌تر طرح‌های توسعه‌ای در یک منطقه، وجود زیرساخت‌های مورد نیاز است؛ توسعه صنایع معدنی همچون فولادسازی نیاز اساسی به زیرساخت‌های حمل‌ونقل کالا شامل جاده، راه‌آهن، حمل دریایی، و در کنار آن وجود زیرساخت‌های تامین‌کننده انرژی شامل آب، برق و گاز دارد. در واقع از سویی توسعه صنایع معدنی در مناطقی با این زیرساخت‌ها با سرعت بالاتری میسر بوده و از طرف دیگر توسعه صنایع معدنی در یک منطقه می‌تواند به توسعه زیرساخت‌های آن مکان مشخص نیز منجر شود.
فولاد خوزستان در منطقه‌ای احداث شده که بسیاری از زیرساخت‌های لازم توسعه صنعت فولاد را دارد و همین موضوع نیز باعث شده ظرف سال‌های گذشته رشد بسیار خوبی را تجربه کند. اتصال به مسیرهای مواصلاتی شامل جاده و راه‌آهن، دسترسی مناسب به بندر امام خمینی که واردات و صادرات را برای این شرکت تسهیل می‌کند و برخورداری از حامل‌های انرژی از جمله مواردی است که توسعه فولاد خوزستان را تسهیل کرده است.
دسترسی یک مجموعه به زیرساخت‌های مورد نیاز در گرو جانمایی صحیح است. به این ترتیب توجه به جانمایی صحیح برای احداث یک مجموعه فولادی اهمیتی بسزا دارد چراکه وجود برخی مزایای منطقه‌ای تامین زیرساخت مورد نیاز برای توسعه یک صنعت را با هزینه کمتری روبه‌رو می‌کند و در عین حال می‌تواند به عنوان مولفه‌ای در جهت افزایش قدرت رقابت‌پذیری عمل کند. قرارگیری در محلی نزدیک به بنادر یکی از مزایای منطقه‌ای به‌شمار می‌رود که از سویی می‌تواند از هزینه‌های حمل‌ونقل مواد اولیه، تجهیزات و محصولات بکاهد و از طرف دیگر نقشی مهم در تامین بلندمدت آب مورد نیاز یک مجموعه دارد.
اهمیت وجود زیرساخت‌های حمل‌ونقل کالا و بار برای بخش صنایع و معادن بر فعالان این حوزه پوشیده نیست. قیمت تمام‌شده تولید برخی محصولات معدن و صنایع معدنی در ایران با سایر نقاط دنیا تفاوت چندانی ندارد و حتی این بهای تمام‌شده در بسیاری موارد به دلیل برخورداری از مزیت مواد اولیه، نیروی کار و انرژی ارزان کمتر از سایر نقاط نیز می‌شود اما در ادامه گاهی هزینه‌های حمل می‌تواند تمامی این مناسبات را بر هم بریزد به گونه‌ای که بهای محصولات تولید ایران در بازارهای بین‌المللی نسبت به سایر تولیدکنندگان بیشتر شده و در واقع به این ترتیب تولیدات داخلی، قدرت رقابت خود را در بازارهای بین‌المللی از دست بدهند. اما وضعیت برای تولیدکنندگانی که در نزدیکی بنادر قرار گرفته‌اند یا دسترسی به خطوط ریلی دارند متفاوت بوده و این مزیت بزرگ می‌تواند به کمک آنها در افزایش قدرت رقابت‌پذیری در بازار داخل و بین‌المللی بیاید.
حال موقعیت قرارگیری شرکت فولاد خوزستان که در نزدیکی بندر امام خمینی واقع شده و دارا بودن اسکله اختصاصی در این بندر، باعث شده تا شرایط صادرات برای این مجموعه فولادی تسهیل شود. بندر امام خمینی بیشترین حجم تجارت خارجی را بین واحدهای گمرکی در استان خوزستان به خود اختصاص داده است. این بندر پس از بندر شهید رجایی در استان هرمزگان، بزرگ‌ترین بندر عملیاتی کشور به‌شمار می‌رود. این بندر با برخورداری از ۳۸ اسکله فعال با طول هفت کیلومتر، بزرگ‌ترین بندر فعال کشور است. ظرفیت تخلیه و بارگیری این بندر سالانه بیش از ۳۰ میلیون تن گزارش شده است. بخش مهمی از توسعه صادرات و واردات کشور از مسیر این بندر انجام شده و این موضوع موجب شده تا این بندر به قطب اقتصادی استان خوزستان تبدیل شود. یکی از مهم‌ترین مزایای این بندر اتصال آن به راه‌آهن سراسری کشور است که صادرات و واردات را در این منطقه تسهیل کرده است. فولاد خوزستان نیز به دلیل نزدیکی به بندر امام خمینی، بخش بزرگی از صادرات محصولات خود را از طریق این بندر انجام می‌دهد و در صورت نیاز، این بندر سهمی بسزا در تسهیل واردات مواد اولیه و تجهیزات مورد نیاز این شرکت دارد.
استراتژی صحیح، ضامن موفقیت
شرکت فولاد خوزستان در مسیر اهداف تعیین‌شده خود به میزان زیادی موفق عمل کرده است. اگرچه بخشی از این موفقیت مرهون موقعیت قرارگیری و دسترسی به زیرساخت‌های مناسب این شرکت بوده که به تفصیل نیز به آن اشاره شد اما بخش قابل توجهی از این موفقیت متاثر از انتخاب استراتژی‌های صحیح برای این مجموعه است. گواه این مدعا نیز وجود برخی دیگر از واحدهای صنعتی در این استان و حتی در مجاورت فولاد خوزستان است که متاسفانه به دلیل عدم برخورداری از استراتژی درست امروز شرایط چندان مطلوبی ندارند.
تکمیل زنجیره فولاد در این مجموعه یکی از اهداف و استراتژی‌های صحیح پیش گرفته‌شده در فولاد خوزستان است که در این گزارش به بخشی از این اهداف که باعث برخورداری این شرکت از حلقه‌های ابتدایی زنجیره می‌شود، اشاره شد. در عین حال مدیران شرکت فولاد خوزستان اتصال به حلقه‌های پایانی و تولید محصول با ارزش افزوده بالاتر را از سال‌های قبل به‌عنوان یکی از اهداف مهم این مجموعه مدنظر داشته‌اند. درواقع این استراتژی از سال‌های گذشته در فولاد خوزستان مطرح بود و حتی احداث فولاد اکسین خوزستان نیز در مجاورت این واحد فولادی در همین راستا بود. هر چند در ادامه با توجه به سیاست خصوصی‌سازی به‌وجودآمده، فولاد اکسین از فولاد خوزستان جدا شد. تصمیمی که با گذر زمان ایرادهای آن مشخص شد و درنهایت نیز نه‌تنها به سود فولاد اکسین نبود که این شرکت را تا مرز تعطیلی کشاند. اما در ادامه با خریداری بخشی از سهام مدیریتی فولاد اکسین توسط فولاد خوزستان و حمایت از این مجموعه، این شرکت ممتاز از خطر سقوط نجات یافت. اتصال مجدد این دو شرکت در عین حال که به بهبود وضعیت فولاد اکسین منجر می‌شود، می‌تواند به افزایش ارزش‌آفرینی در شرکت فولاد خوزستان نیز بینجامد و رشد تولید ناخالص ملی را نیز به دنبال داشته باشد.
