جریان برق جهانی

قطعی‌های مکرر و طولانی برق این روزها، مشکلات بزرگی را برای مردم شهرهای مختلف به‌وجود آورده است. از خاموش شدن کولر منازل و تحمل گرما و نرسیدن به کارهای روزمره گرفته تا قطع شدن و از کار افتادن دستگاه‌های اکسیژن در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی. در برخی از استان‌ها مانند سیستان و بلوچستان به‌دلیل شیوع موج جدید کرونا، بیمارستان‌ها تخت خالی ندارند و خانه‌ها هم برق. افرادی که به کرونا مبتلا شده‌اند و تختی در بیمارستان پیدا نمی‌کنند، مجبور می‌شوند در خانه‌هایشان بمانند و این قطعی برق شرایط را برای این بیماران بیش از پیش سخت کرده است.

به دنبال این قضایا، برخی از مسوولان و خبرگزاری‌های داخلی اذعان کردند که افزایش مصرف برق در این روزهای گرما، به قطعی‌های مکرر در شهرهای مختلف کشور منجر شده و این موضوع، قطعی آنتن‌های موبایل و اینترنت را هم به دنبال داشته است که فرآیند دورکاری در برخی از ادارات و برگزاری آزمون‌های آنلاین دانش‌آموزان و دانشجویان را با مشکل مواجه کرده است. آنها معتقدند مصرف برق خانواده‌های ایرانی بسیار بالاتر از متوسط مصرف برق مردم دنیاست و مصرف برق در ایران در حد کشورهایی توسعه‌یافته مانند آمریکا و شش برابر مصرف کشورهایی همچون آلمان و ترکیه و میانگین جهانی است. از این رو، مردم را به صرفه‌جویی و مصرف کمتر تشویق می‌کنند. از سوی دیگر، گروهی در شبکه‌های مجازی بیان می‌کنند که این ارقام و آمارها غیرواقعی هستند و مصرف برق مردم ایران بسیار پایین‌تر از آمریکا و در حد میانگین جهانی است. با توجه به داغ بودن این موضوع و همچنین ماجرای جنجالی قبض برق منزل آقای علی کریمی، بازیکن سابق تیم ملی فوتبال کشورمان، شاید بد نباشد که نگاهی به میزان مصرف و تولید برق در ایران و دیگر کشورها بیندازیم. از این‌رو در ادامه به بررسی اوضاع صنعت برق در جهان پرداخته خواهد شد.

برق به عنوان یک حق

دسترسی به برق در کشورهای توسعه‌یافته موضوعی کاملاً عادی است. مردم این کشورها می‌دانند که در هر زمان از شبانه‌روز و در هر روز از سال که کلید زده شود، چراغشان روشن خواهد شد. این درحالی است که در کشورهای درحال توسعه حدود یک میلیارد نفر به شبکه برق متصل نیستند و بسیاری از آنها که دسترسی به برق دارند، برق را با قطع‌های مکرر دریافت می‌کنند. اما این تفاوت‌ها از کجا نشات می‌گیرد؟ دلیل این کمبودها چیست؟ برخی از محققان معتقدند که این کمبودها به دلیل نگرش ما نسبت به برق به‌وجود می‌آید؛ هنگامی که ما برق را به عنوان یک حق می‌دانیم، نه یک کالای خصوصی. منظور از حق دانستن برق این است که همه مردم حق دارند به برق دسترسی داشته باشند، حتی اگر پول آن را نپردازند. برنامه دسترسی همگانی به برق برای دهه‌ها در جهان بوده است و در کشورهای در حال توسعه نیز همچنان عامل سرمایه‌گذاری گسترده در این بخش است. در هند، نخست‌وزیر این کشور، نارندرا مودی، گفته بود که «همه حق زندگی شرافتمندانه دارند. در گذشته، غذا و مسکن نیازهای اساسی بوده‌اند، اما دولت من فراتر از اینها رفته است و برق را هم به آنها اضافه کرده است». این‌گونه اظهارات و اقدامات نمونه‌ای از در نظر گرفتن برق به عنوان حق محسوب می‌شوند که باعث شکل‌گیری طرز تفکری است که هزینه‌های گزافی را بر دوش دولت‌ها می‌گذارد. وقتی که دولت می‌خواهد دسترسی آسان و ارزان به برق را برای همگان فراهم کند، مجبور به دادن سوبسیدهایی خواهد شد که در آینده دولت را در تنگنا قرار می‌دهد. به موجب این سوبسیدها، قیمت برق در بسیاری از کشورهای درحال توسعه، کمتر از هزینه تولید آن است؛ در واقع، قبض‌های صادر‌شده، کفاف هزینه تولید آن را نمی‌دهد؛ چیزی که در کشورمان به وضوح دیده می‌شود. به عنوان مثال، در ماجرای قبض برق منزل علی کریمی نیز، با یک حساب سر‌انگشتی می‌توان فهمید که هزینه تولید برق منزل آقای کریمی، چیزی در حدود 5/ 14 میلیون تومان می‌شود، در حالی که قبض صادر‌شده برای این منزل برابر 5/ 4 میلیون است. اختلاف بین این دو قیمت، دلیلی بر ضررده بودن شرکت‌های توزیع برق در کشور است که باید ضرر خود را از طریق حمایت دولت تامین کنند. اما بودجه دولت محدود است و در بسیاری از موارد نمی‌تواند جوابگوی این ضررهای کلان باشد. در نتیجه، برای شرکت‌های توزیع‌کننده برق، راهی به جز کاهش عرضه نمی‌ماند و آنها از طریق کاهش تولید و فروش برق، سعی در کاهش زیان خود دارند که به قطعی و کاهش دسترسی مردم به برق منجر می‌شود.

همه این موارد نشان‌دهنده این است که شبکه برق در کشورهای درحال توسعه بر اساس اصول بازار کار نمی‌کند و با دخالت دولت‌ها رابطه بین عرضه و پرداخت قطع می‌شود که بر موضوع حق دانستن دسترسی به برق دامن می‌زند. این دخالت‌ها باعث خواهد شد که شرکت‌های توزیع‌کننده برق، انگیزه لازم برای بالا بردن بهره‌وری خود و ارائه خدمات باکیفیت را نداشته باشند. در نتیجه، کیفیت خدمات برای آنهایی که پول هزینه برق مصرفی خود را پرداخت می‌کنند با آنهایی که این هزینه را نمی‌دهند، فرقی نخواهد داشت. در نتیجه این وضعیت تاثیر عظیمی بر اقتصاد و کیفیت زندگی مردم دارد؛ زیرا بسیاری از صنایع بزرگ کشور که وابستگی به برق دارند و نیازمند دسترسی دائمی به آن هستند با مشکل مواجه خواهند شد. اما راهکار پیش‌روی دولت‌ها چیست؟ آیا کاهش مصرف برق، راه‌حل ریشه‌کن کردن مشکل دسترسی به برق است؟ قطعاً نه. اگر دولت‌ها قصد افزایش دسترسی و کیفیت بالاتر برق‌رسانی دارند، ابتدا باید سوبسیددهی به این کالا را کاهش دهند و برای جبران افزایش هزینه‌ها به فقرا کمک مالی مستقیم کنند زیرا یارانه‌های انرژی به همه مردم پرداخت می‌شوند و عموماً افراد ثروتمندتر به دلیل استقاده بیشتر، بهره بیشتری نیز از آن می‌برند.

صنعت برق در دنیا

صنعت برق موضوعات مربوط به تولید، انتقال، توزیع و فروش برق به عموم مردم و دیگر صنایع را تحت پوشش قرار می‌دهد. این صنعت در کشورها و مناطق مختلف، بسته به نظام اقتصادی آن، با یکدیگر فرق می‌کنند. بر برخی مناطق تمام نیروی الکتریکی به وسیله یک سازمان، تولید، منتقل و توزیع می‌شود که از سوی دولت کنترل می‌شود. در نواحی دیگر، شرکت‌های خصوصی یا سرمایه‌گذاران خصوصی، اداره‌کننده و تولیدکننده برق شهری هستند. حال ممکن است این سوال پیش بیاید که چه کشورهایی بیشترین برق را در جهان تولید می‌کنند؟ جای تعجب ندارد که کشورهایی که تولید ناخالص داخلی بالا دارند، در رده‌بندی تولید برق نیز در جایگاه بالایی هستند. چین با تولید 7798 میلیارد کیلووات‌ساعت برق در سال 2020، در صدر این رده‌بندی قرار دارد. اگرچه از لحاظ تولید ناخالص داخلی، چین از آمریکا عقب‌تر است، اما در تولید برق، جای این دو کشور با هم عوض می‌شود. هر چند این کشور از لحاظ سیاسی، به صورت کمونیستی اداره می‌شود، اما با روی کار آمدن دنگ شیائوپینگ پس از مرگ مائو، وضعیت اقتصادی این کشور تحولات زیادی کرد و از نظام کمونیستی فاصله گرفت و راه رقابت و تجارت آزاد را در پیش گرفت که نتیجه آن رشد و توسعه در تولیدات کشور، به‌ویژه برق بود. در جدول بزرگ‌ترین تولیدکنندگان برق جهان، آمریکا با تولید 4262 میلیارد کیلووات‌ساعت برق، پس از چین قرار دارد. تا قبل از سال 2010، آمریکا سردمدار تولید برق جهان بود ولی با گذر زمان و افزایش تولید برق در چین، جایگاه خود را به کشور رقیبش واگذار کرد. بعد از چین و آمریکا، هند با تولید ۱557 میلیارد کیلووات‌ساعت برق در سال در رده سوم و روسیه با تولید 1092 و ژاپن با تولید 1011 میلیارد کیلووات‌ساعت برق در رده‌های بعدی قرار دارند. ایران نیز با تولید 322 میلیارد کیلووات‌ساعت برق، پس از کره‌جنوبی، فرانسه و عربستان سعودی در جایگاه 12، در این جدول است.

منابع تولید برق جهان نیز اغلب سوخت‌های فسیلی هستند ولی سهم آنها در تولید برق نسبت به دهه‌های گذشته کاهش قابل ملاحظه‌ای داشته است. داده‌های مربوط به تولید برق نشان می‌دهد که بیش از یک‌سوم (7/ 36 درصد) برق جهان از منابع تجدیدپذیر همچون انرژی هسته‌ای، هیدروالکتریسیته و باد تامین می‌شود؛ در حالی که زغال‌سنگ با سهمی برابر با 7/ 36 درصد، همچنان مهم‌ترین منبع تولید برق در جهان است. به دلیل کاهش تقاضا ناشی از شیوع کرونا، میزان عرضه برق و همچنین این نسبت‌ها در سال 2020، تغییراتی را به همراه داشته است. بحران کرونا باعث شد تا تولیدات برق جهان به میزان 6/ 0 درصد کاهش یابد و از سرعت رشد اقتصاد جهانی که برای دوره 2000 تا 2018، چیزی در حدود سه درصد (سالانه) بود، بکاهد. این کاهش تقاضا موجب شد تا سهم زغال‌سنگ و انرژی هسته‌ای از تولید برق کاهش یابد و در عوض، سهم نیروهای بادی و خورشیدی در تولید آن افزایش یابد. اما میزان و تاثیرات این کاهش تقاضا در کشورهای مختلف، متفاوت بود. برخلاف بحران به‌وجود آمده در دیگر مناطق جهان، تولیدات برق چین بدون تغییر در میزان رشد آن، 7/ 3 درصد افزایش یافت. اما تقاضای کمتر برای برق در آمریکا، تولید آن را 1/ 3 درصد کاهش داد. در اتحادیه اروپا نیز، بحران اقتصادی، به کاهش 6/ 4‌درصدی در تولید برق به خصوص از برقی که از منابعی همچون زغال‌سنگ و انرژی هسته‌ای تولید می‌شد، موجب شد که تا حدی با تولید انرژی تجدید‌پذیر جبران شد. تولید برق در هند نیز پس از گذشت ۵۰ سال برای اولین‌‌بار کاهش یافت. همچنین عرضه و تولید الکتریسیته در ژاپن، کره‌جنوبی، روسیه، آمریکای‌لاتین (به ویژه در برزیل و مکزیک) و در آفریقا کاهش یافت؛ اما میزان آن در کشورهای خاور‌میانه پایدار باقی ماند (تولید بیشتر در ایران با کاهش در عربستان‌سعودی و دیگر کشورهای خلیج).

مصرف برق

میزان مصرف برق جهان با شروع قرن جدید میلادی، رشد چشمگیری داشته است و مهم‌ترین دلیل آن رشد اقتصادی کشورها و افزایش تقاضای این کالا در کشورهای توسعه‌یافته همچون آمریکا و چین بوده است. چین علاوه بر این که در تولید برق جایگاه اول را دارد، در مصرف آن نیز یکه‌تازی می‌کند. این کشور پس از سال 2009، تحت تاثیر رشد اقتصادی و تقاضای قابل توجه برق در بخش صنعت، بزرگ‌ترین مصرف‌کننده این کالا در جهان محسوب می‌شود. این کشور به تنهایی سهمی بیش از یک‌چهارم از مصرف برق جهان دارد. جدول بیشترین مصرف‌کنندگان برق، نیز بسیار شبیه به تولیدکنندگان آن است، با این تفاوت که ایران با میزان مصرف 269 میلیارد کیلووات‌ساعت برق، پس از فرانسه، عربستان و بریتانیا در جایگاه سیزدهم این جدول قرار دارد. هرچند که تنها در نظر گرفتن کل برق مصرفی، قیاس درستی از عملکرد مصرفی کشورها نیست. در این باره «سرانه مصرف برق» باید مورد بررسی قرار گیرد. طبق داده‌های مربوط به این مولفه در کشورهای مختلف، ایسلند، نروژ و کویت در جایگاه‌های اول تا سوم قرار دارند. ایران نیز با مصرف سرانه 2783 کیلووات‌ساعت، در جایگاه 78 پس از ترکیه و سورینام قرار دارد.

جمع‌بندی

برق همان‌طور که یکی از عناصر مهم در زندگی بشر در عصر مدرن است، یکی از مولفه‌های اصلی برای رشد و توسعه اقتصادی کشورها نیز محسوب می‌شود. سالانه چیزی در حدود 26 هزار میلیارد کیلووات‌ساعت برق در جهان تولید می‌شود و از این میان کشورهای توسعه‌یافته همچون چین و آمریکا و روسیه، بیشترین تولید و مصرف را در میان کشورهای جهان دارند. با وجود این میزان از تولید برق در جهان، حدود یک میلیارد نفر دسترسی به برق ندارند که عمده آنها در کشورهای در حال توسعه هستند. در این کشورها به دلیل وجود نظام اقتصادی غیررقابتی و حمایت‌های دولت از این صنعت، بسیاری از شرکت‌های تولید و توزیع برق، زیانده شده‌اند و سوبسیدهای دولت تنها به بیشتر شدن ناکارآمدی آنها منجر می‌شود. راه‌حل برون‌رفت این کشورها از این وضعیت، خصوصی‌سازی صنعت برق و کاهش یارانه پرداختی به این صنعت است.  

منابع:

1- Robin Burgess, Michael Greenstone, Nicholas Ryan, and Anant Sudarshan, 2020, The Consequences of Treating Electricity as a Right

2- https:/ / yearbook.enerdata.net/

3- https:/ / ourworldindata.org/ electricity-mix

4- https:/ / www.indexmundi.com/ map/ ?t=0&v=81000&r=xx&l=en