حکایت خیزش
صنعت پتروشیمی چگونه در ایران پا گرفت؟
بیایید مقدمه را با پالایشگاه آغاز کنیم. وقتی ۱۱۲ سال پیش یعنی در سال ۱۲۸۷ خورشیدی چاه شماره یک در مسجدسلیمان به نفت رسید، انگلیسی‌ها بلافاصله کلید احداث پالایشگاه آبادان را زدند و همزمان ساخت یک خط لوله به ظرفیت هشت هزار بشکه در روز از میدان نفتی واقع در مسجدسلیمان به آبادان کلید خورد. حدود سه سال پس از آن، یعنی در سال ۱۲۹۱، پالایشگاه آبادان با ظرفیت دو هزار و ۵۰۰ بشکه در روز کار خود را آغاز کرد. توسعه این پالایشگاه به سرعت ادامه یافت و در مرحله نخست، در دهه منتهی به سال ۱۳۰۰ خورشیدی که جنگ جهانی اول اتفاق افتاد، ظرفیت تولید آن به ۴۵ هزار بشکه در روز رسید تا سوخت‌رسانی به کشتی‌های جنگی انگلیسی دچار اخلال نشود. در همین راستا، ظرفیت تولید پالایشگاه آبادان در سال ۱۳۱۶ به ۲۰۰ هزار بشکه در روز، در سال ۱۳۳۳ به ۳۰۰ هزار بشکه در روز و در سال ۱۳۵۲ به ۶۰۰ هزار بشکه در روز محصولات متنوع پالایشگاهی رسید. گفتنی است که در سال‌های جنگ جهانی دوم پالایشگاه آبادان با تولید روزانه ۲۵ هزار بشکه در روز بنزین هواپیماهای جنگی عملاً سوخت‌رسان ناوگان هوایی متفقین بود.
به این ترتیب این پالایشگاه در دو مرحله سال‌های جنگ جهانی دوم و از سال ۱۳۵۲ تا زمان آغاز جنگ ایران و عراق توانست عنوان بزرگ‌ترین پالایشگاه جهان را از آن خود کند. جالب است که از زمان تاسیس این پالایشگاه تاکنون فقط دو رویداد باعث کاهش تولیدات آن شده است. یکی ابتدای دهه ۱۳۳۰ خورشیدی و پس از ملی شدن نفت ایران بود که انگلیسی‌ها بانی تحریم‌های فلج‌کننده‌ای علیه فروش نفت و فرآورده‌های نفتی‌مان شدند و دیگری هم در زمان جنگ هشت‌ساله با عراق به دلیل قرار گرفتن پالایشگاه در میانه میدان نبرد بود.
اما رویدادهای بزرگی مثل دو مرحله اشغال کشور در سال‌های جنگ‌های جهانی اول و دوم، کودتای رضاخان و تغییر سلسله از قاجار به پهلوی، کودتای ۱۳۳۲ علیه دکترمصدق و انقلاب اسلامی عاملی برای کاهش سطح تولید این پالایشگاه نبودند.
چرخ پتروشیمی اما آن‌گونه که صنعت پالایشی در ایران چرخید نچرخید. برای توضیح بهتر و ایجاد امکان مقایسه خوب است که ابتدا به تاریخ پتروشیمی در جهان گذری داشته باشیم. در جهان اولین استفاده‌های تجاری از محصولات پتروشیمی به سال ۱۹۱۸ میلادی، یعنی سال ۱۲۹۷ (شش سال پس از آغاز بهره‌برداری از پالایشگاه نفت آبادان) برمی‌گردد. حدود ۱۰ سال پس از آن نخستین عمل بسپارش یا همان پلیمریزاسیون، یعنی ساختن مولکول‌های بزرگ از تک‌مولکول‌های مواد کشف می‌شود و فناوری تولید مواد از مایعات نفتی و گاز طبیعی گسترش می‌یابد. به استناد کتاب تاریخ پتروشیمی ایران، رشد صنعت پتروشیمی به نحوی با سرعت ادامه می‌یابد که حدود ۲۰ سال بعد، یعنی سال ۱۹۵۱ میلادی (۱۳۲۹ خورشیدی)، تولیدات پتروشیمیایی آمریکا سهم ۲۵درصدی از تولید محصولات شیمیایی این کشور را از آن خود می‌کند. از این تاریخ به بعد در سایر نقاط جهان نیز تولید انواع محصولات پتروشیمی مثل الیاف و پارچه و پلاستیک سرعت می‌گیرد و مصرف این قبیل کالاها گسترده می‌شود.
در ایران اما با گذشت ۴۷ سال از تولید نخستین محصول پتروشیمی جهان و تاخیر ۳۵ساله نسبت به تجاری شدن محصولات پتروشیمی در دنیا، کلنگ نخستین کارخانه پتروشیمی در سال ۱۳۳۷ زده شد. نخستین کارخانه پتروشیمی در سال ۱۳۴۲ در مرودشت شیراز به بهره‌برداری رسید که کود شیمیایی تولید می‌کرد. یک سال پس از آن، یعنی در سال ۱۳۴۳ شرکت ملی صنایع پتروشیمی تاسیس شد، فعالیت‌های این حوزه متمرکز شد و زیرمجموعه شرکت ملی نفت ایران درآمد.
محمدحسن پیوندی، مدیرعامل سابق شرکت سرمایه‌گذاری نفت و گاز و پتروشیمی تامین (تاپیکو)، در گفت‌وگو با تجارت فردا روایت کرد که پس از پتروشیمی شیراز، در جزیره خارک نیز پتروشیمی خارک تاسیس شد تا از گازهای همراه منطقه فلات قاره، ترکیبات سبک و سنگین گازی را از هم جدا کند. به گفته او «پس از آن شرکت پتروشیمی کربن‌بلک اهواز با مشارکت آمریکایی‌ها ایجاد شد و پتروشیمی آبادان نیز تاسیس شد تا با گازهای مشعل‌های پالایشگاه آبادان پی‌وی‌سی تولید کند. همچنین پتروشیمی رازی که ظرفیت‌های بزرگ‌تر تولید کود شیمیایی و واحدهای تولید اسیدسولفوریک داشت در دوران پهلوی راه‌اندازی شد و در نهایت در اواخر دوره رژیم گذشته پتروشیمی ایران‌نیپون به بهره‌برداری رسید و پتروشیمی ایران-ژاپن نیز برای جمع‌آوری و استفاده از گازهای همراه استخراج شش میلیون بشکه نفت صادراتی احداث شد. در زمان وقوع انقلاب این پروژه ۸۴ درصد پیشرفت فیزیکی داشت و تا امروز بزرگ‌ترین مجتمع پتروشیمی کشور همان مجتمع است».
در آستانه انقلاب اسلامی حجم تولید محصولات پتروشیمی ایران به سه میلیون تن در سال رسید.
آیا قبل از انقلاب در توسعه پتروشیمی اهمال شد؟
در مقایسه با رشد چشمگیر صنعت پالایشگاهی در ایران، به نظر می‌رسد که صنعت پتروشیمی با عقب‌ماندگی در ایران آغاز شد و در زمان پهلوی رشد کندی داشت. همان‌طور که محمدحسن پیوندی بیان کرد حداکثر رشد صنعت پتروشیمی در بعد از انقلاب اتفاق افتاده است. به عبارت دیگر تا سال ۵۷ خورشیدی حجم تولید سالانه محصولات پتروشیمی به سه میلیون تن رسید و امروز این حجم بیش از ۶۰ میلیون تن است. اما این اعداد و ارقام به معنای آن نیست که ظرفیت تولید کم پیش از انقلاب به دلیل اهمال و بی‌توجهی به این صنعت بوده، بلکه «صنعت پتروشیمی صنعت جوانی است و پس از پایان جنگ جهانی دوم و در دهه ۱۹۵۰ میلادی کم‌کم شروع به رشد کرده است».
از نظر سرپرست طراحی برنامه پنج‌ساله سوم توسعه صنعت پتروشیمی باید از دو دیدگاه موقعیت صنعت پتروشیمی را سنجید. یکی موقعیت ایران در خاورمیانه و دیگری با توجه به خوراک. در مورد نخست، «اولین پتروشیمی خاورمیانه و اولین کارخانه تولید کود اوره، مجتمع پتروشیمی مرودشت شیراز بود. اولین کارخانه تولید پلیمر در خاورمیانه هم پتروشیمی پلیمر پی‌وی‌سی آبادان بود. مجتمع پتروشیمی ایران-ژاپن نیز در تاریخ اجرا یکی از بزرگ‌ترین مجتمع‌های پتروشیمی جهان بود». از دیدگاه خوراک نیز «باید تاکید کرد که مهم‌ترین خوراک در دسترس در دوران پهلوی گازهای همراه نفت بود و بر همین اساس پتروشیمی
ایران-ژاپن تاسیس شد تا معادل ۲۵۰ هزار بشکه نفت، گازهای همراه و ان‌جی‌ال (گازهای سنگین) را به‌عنوان خوراک دریافت کند. بنابراین از نظر من صنعت پتروشیمی در قبل از انقلاب رشدی طبیعی داشته، اما در بعد از انقلاب رشد پتروشیمی با شدت بسیار بالایی همراه بوده است».
علی‌محمد بساق‌زاده، عضو هیات‌مدیره شرکت ملی صنایع پتروشیمی، نیز با این نظر که در دوران پهلوی رشد پتروشیمی با کندی غیرطبیعی همراه بوده مخالف است. او نیز معتقد است که باید در نظر داشت که صنعت پتروشیمی در ۶۰ سال گذشته آغاز به رشد کرده و پیش از آن در کل جهان آرام پیشرفت می‌کرد، زیرا پیش از آن تمرکز بر کشف و استخراج و پالایش نفت بوده است.
بساق‌زاده در گفت‌وگو با تجارت فردا با مقایسه این صنعت در ایران و سایر همسایگان، همانند محمدحسن پیوندی خاطرنشان کرد ایران همیشه در صنایع نفت و گاز در خاورمیانه پیش‌قدم بوده است و در صنعت پتروشیمی هم نخستین کارخانه پتروشیمی خاورمیانه در ایران تاسیس شد. به گفته او «آیین آغاز بهره‌برداری پتروشیمی شیراز با حضور نخست‌وزیر ایران و رئیس‌جمهور فرانسه برگزار شد که نشان از اهمیت آن در سال ۱۳۴۲ دارد».
به اعتقاد این عضو هیات‌مدیره شرکت ملی صنایع پتروشیمی، کارنامه صنعت پتروشیمی در قبل از انقلاب از نظر تنوع محصولات تولیدی پتروشیمیایی نیز قابل دفاع است. علاوه بر تولید کود شیمیایی، کارخانه‌های پتروشیمی آبادان و فارابی برای تولید محصولات پلیمری، پی‌وی‌سی، اتیلن و مواد نرم‌کننده لاستیک احداث شدند. پتروشیمی ایران-ژاپن که بعد از انقلاب به پتروشیمی بندر امام خمینی تغییر نام داد نیز طیف متنوعی از تولیدات پلیمری را هدف‌گذاری کرده بود که افتتاح آن به بعد از انقلاب موکول شد. این پتروشیمی در آن زمان بزرگ‌ترین واحد پلیمری خاورمیانه بود.
بنابراین از نظر بساق‌زاده، نمی‌توان ادعا کرد که توجه به صنعت پتروشیمی در ایران در زمان پهلوی با غفلت همراه بوده است. به گفته او درست است که حجم تولید محصولات پتروشیمی در ایران پایین بوده، اما باید در نظر داشت حجم تولید این محصولات در کل جهان نیز به نسبت پایین بوده است. بنابراین «در رژیم قبلی هم از نظر تنوع و هم از نظر تاسیس پروژه‌های مناسب پیشرفت صنعت پتروشیمی آغاز شده بود».
بساق‌زاده در مورد دلایل کندتر بودن رشد صنعت پتروشیمی به نسبت صنعت پالایشگاهی در ایران قبل از انقلاب اسلامی استدلال کرد که این دو صنعت با هم قابل مقایسه نیستند. زیرا طی ۱۱۰ سال اخیر صنایع پالایشگاهی و محصولات تولیدی آنها دستخوش تحولات شگرفی نشده‌اند و فقط از لحاظ کیفی تغییر کرده‌اند. به گفته او: «بنزین همان بنزین است، گازوئیل همان گازوئیل است و قیر و پروپان و بوتان هم همان‌ها هستند که بودند. اما محصولات پتروشیمی بسیار متنوع شدند و این صنعت تحولات زیادی به خود دید.» او متذکر شد که امروزه در حالی که «رشد سالانه صنعت پالایشگاهی در جهان یک درصد تخمین زده می‌شود، رشد سالانه صنعت پتروشیمی ۵/ ۴ درصد است و در محصولاتی مثل پروپیلن، این رشد به ۵/ ۵ درصد هم می‌رسد. همچنین ارزش افزوده تولیدی صنعت پتروشیمی به مراتب بیشتر از ارزش افزوده صنعت پالایشگاهی است. این امور نشان می‌دهند که این دو صنعت با هم قابل مقایسه نیستند».
جنگ، محرک احداث پتروشیمی‌ها
کمی پس از انقلاب، ایران از جانب عراق مورد تهاجم نظامی قرار گرفت و پتروشیمی‌های آبادان و اهواز و بندر امام خمینی (ایران-ژاپن سابق) تحت تاثیر نزدیکی به میدان جنگ به حالت تعطیل درآمدند. پیوندی که می‌توان از او با عنوان یکی از معماران اصلی صنعت پتروشیمی در زمان جنگ یاد کرد، در این خصوص گفت که در زمان جنگ «بیشتر مجتمع‌های پتروشیمی در نزدیکی میدان نبرد بوده و بمباران می‌شدند. بنابراین احداث پتروشیمی‌های اراک، اصفهان، تبریز و خراسان در کنار پالایشگاه‌ها در دستور کار قرار گرفت تا نیازهای کشور در زمان جنگ تامین شود». یعنی جنگ محرک توسعه صنعت پتروشیمی بوده است. به عنوان مثال او نقل کرد که یکی از مهم‌ترین نیازهای جنگ در بخش پتروشیمی گریدهای پزشکی مانند مواد اولیه کیسه سرم و سرنگ بود که در پتروشیمی اراک تولید می‌شد.
جهش‌های پتروشیمی تا امروز
جنگ توسعه صنعت پتروشیمی را شعله‌ورتر کرد و آثار آن پس از جنگ خود را نشان داد. بر اساس کتاب تاریخ پتروشیمی ایران، با اجرای اولین برنامه توسعه جمهوری اسلامی در سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۳ صنعت پتروشیمی وارد مرحله تجدید حیات و بازسازی شد. بازسازی مجتمع‌های آسیب‌دیده در جنگ تحمیلی با جدیت پیگیری شد و این مجتمع‌ها به تدریج به بهره‌برداری رسیدند. متعاقب آن در برنامه پنج‌ساله دوم توسعه در سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸ با بهره‌برداری از طرح‌های باقیمانده از برنامه پنج‌ساله اول، تولید سالانه محصولات پتروشیمیایی از ۴/ ۲ به ۱۱ میلیون تن در سال رسید. توسعه شبکه گازرسانی در ایران نیز با همین دوره همراه بود که اثر ملموس خود را نیز بر شتاب گرفتن توسعه صنعت پتروشیمی گذاشت.
سال ۱۳۷۹ خورشیدی سال آغاز مرحله جدیدی در صنعت پتروشیمی بود؛ مرحله‌ای که در کتاب تاریخ پتروشیمی ایران از آن به‌عنوان مرحله جهش، تثبیت و توسعه پتروشیمی یاد شده است. در این دوره، بر پایه تجربیات به دست‌آمده از اجرای برنامه‌های اول و دوم، با اجرای برنامه پنج‌ساله سوم و چهارم، احداث طرح‌های متعددی آغاز شد و از آن میان مجتمع‌های پتروشیمی تبریز، ارومیه، خراسان، بوعلی سینا، خوزستان، بیستون، فن‌آوران، امیرکبیر، شهید تندگویان، مارون، پارس، زاگرس، آریا ساسول، نوری (برزویه)، پردیس، جم، کرمانشاه، لاله، کارون و مهر به تولید رسیدند. علاوه بر آن، فعالیت‌هایی چون استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود، توسعه صادرات، ارتقای جایگاه پتروشیمی در صادرات غیرنفتی و گسترش فعالیت‌های خصوصی‌سازی مورد توجه قرار گرفت. در دوره جهش نخست صنعت پتروشیمی که تا سال ۱۳۹۲ به طول انجامید، ۵۹ مجتمع پتروشیمی جدید به بهره‌برداری رسیدند و در سال ۱۳۸۶ که سیاست‌های اجرایی اصل ۴۴ قانون اساسی ابلاغ شد، مجتمع‌های پتروشیمی وارد مرحله خصوصی‌سازی شدند.
بر اساس آنچه در وب‌سایت پتروشیمی پردیس درباره تاریخ پتروشیمی ایران آمده، جهش دوم صنعت پتروشیمی در دهه ۹۰ خورشیدی آغاز شد و تا امروز ادامه دارد. از زمان شروع به کار دولت یازدهم ۶۷ طرح پتروشیمی نیمه‌کاره اولویت‌بندی و ۴۳ طرح در قالب جهش دوم صنعت پتروشیمی در نظر گرفته شد تا با اجرای این طرح‌ها تا پایان سال ۱۴۰۰ تعداد مجتمع‌های پتروشیمی کشور به ۸۳ مجتمع و ظرفیت تولید به سالانه ۱۰۰ میلیون تن برسد و درآمد ۲۵ میلیارددلاری را برای کشور به ارمغان آورد.
پیش‌بینی می‌شود جهش سوم صنعت پتروشیمی که برای سال ۱۴۰۴ برنامه‌ریزی شده است، حجم تولید محصولات پتروشیمی را به ۱۳۳ میلیون تن در سال برساند و با مجموع سرمایه‌گذاری ۹۲ میلیارددلاری در این صنعت، ایران به جایگاه نخست صنعت پتروشیمی در خاورمیانه دست پیدا کند. از نظر تنوع محصولات نیز بساق‌زاده، عضو هیات‌مدیره شرکت ملی صنایع پتروشیمی، بیان کرد «در حال حاضر ۷۵ تا ۸۰ درصد از نیاز داخلی به محصولات پتروشیمی در صنایع داخلی تولید می‌شود و مازاد تولید را هم صادر می‌کنیم. ۲۰ تا ۲۵ درصد باقیمانده که عمدتاً محصولات با ارزش افزوده بالایی هستند، حدود ۵/ ۱ میلیون تن در سال حجم وارداتشان است و حدود دو میلیارد دلار ارزش دارند. به این معنی که تناژ این محصولات وارداتی کم است. انتظار داریم که تا سال ۱۴۰۴، حدود ۸۵ تا ۹۰ درصد از نیاز داخلی به گریدهای مختلف محصولات پتروشیمی از داخل تامین شود و برای ۱۰ تا ۱۵ درصد باقیمانده هم بررسی شود که آیا تولید داخلی آنها صرفه اقتصادی دارد یا خیر».
پس از سال ۱۴۰۴ نیز قرار است ۳۰ طرح راهبردی به‌منظور تداوم توسعه صنعت پتروشیمی بر اساس خوراک‌های قابل دریافت از صنعت نفت در سال‌های آتی، استفاده از محصولات پایه به‌عنوان خوراک و همین‌طور بررسی نیاز صنایع پایین‌دستی، با حجم سرمایه‌گذاری ۱۶ میلیارد دلار تا سال ۱۴۰۶ اجرا شود که ۲۰ میلیون تن در سال به ظرفیت صنعت پتروشیمی می‌افزایند. با اجرایی شدن این طرح‌ها، صنعت پتروشیمی در پایان برنامه هفتم توسعه به سالانه ۱۵۰ میلیون تن و درآمد حدود ۴۴ میلیارد دلار خواهد رسید.
همان‌طور که محمدحسن پیوندی، دبیر سابق انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی کشور بیان کرد، به نظر می‌رسد «هیچ کشوری در جهان به اندازه ایران امکان توسعه صنعت پتروشیمی را نداشته باشد، چون ایران از حیث خوراک گازی متان و میعانات گازی غنی است و این خوراک در دریا استخراج می‌شود. ایران از سواحل طولانی در خلیج‌فارس و دریای عمان نیز برخوردار است و صنایع پتروشیمی می‌توانند به راحتی در کنار آب احداث شوند و توسعه بیایند».
