کج‌راهه تنظیم‌گری
بازار فولاد در یک سال گذشته چه نوساناتی را تجربه کرد؟
قیمت‌گذاری، الزام به عرضه در بورس کالا، وضع عوارض صادراتی، ایجاد انواع محدودیت‌ها برای صادرات و سهمیه‌بندی مواد اولیه موجب سیطره همه‌جانبه دولت بر بازار فولاد ایران شده است.
این نوع دخالت برای تنظیم بازار، آثار سوئی چون رونق واسطه‌گری، احتکار کالا، به‌هم خوردن توازن زنجیره، ایجاد زمینه فساد، از دست رفتن بازارهای صادراتی و... داشته است. نتیجه مطالعات نشان می‌دهد قیمت‌گذاری دستوری شمش فولاد و به تبع آن سایر محصولات معدنی، ریشه اصلی به هم خوردن توازن زنجیره فولاد در کشور است. به‌نظر می‌رسد توقف روندهای مداخله‌ای در بازار فولاد تنها راهکار تنظیم بازار و برقراری توازن در زنجیره فولاد ایران است. بهره‌گیری از این مدل موجب کاهش شکاف میان قیمت‌های داخلی و جهانی می‌شود.
همچنین با توجه به تولید مازاد بر نیاز محصولات مختلف زنجیره فولاد در کشور، امکان تامین مواد اولیه مورد نیاز حلقه‌های مختلف زنجیره از داخل کشور فراهم
خواهد شد. شرایط فوق باعث می‌شود تا در صورت کسری مواد اولیه در زنجیره، واردات محدود نیازهای واحدهای تولیدی، تاثیر قابل توجهی بر رقابت‌پذیری و سودآوری این واحدها نداشته باشد.
توازن زنجیره فولاد
براساس راهبردهای سند چشم‌انداز افق ۱۴۰۴ کشور، ظرفیت اسمی تولید فولاد باید به ۵۵ میلیون تن برسد که بر همین مبنا، طرح جامع فولاد با همکاری نهادهای مختلف دولتی و غیردولتی به‌صورت سالیانه مورد بررسی و پایش قرار می‌گیرد. یکی از موارد مورد توجه در طرح جامع مطالعات فولاد، توازن زنجیره ارزش از منظر مواد اولیه است.
در این طرح، «توازن» در زنجیره ارزش فولاد به معنای امکان تامین نیاز حلقه‌های زنجیره ارزش به مواد اولیه از داخل کشور است. بررسی و پایش زیرساخت‌های مورد نیاز برای تحقق چشم‌انداز افق ۱۴۰۴، مانند راه‌آهن، جاده، بنادر تجاری و انرژی نیز بخش دیگری از مطالعات طرح جامع فولاد را به خود اختصاص می‌دهد.
نتایج مطالعات و بررسی‌های انجام‌شده در طرح جامع مطالعات فولاد، هیچ‌گونه ضمانت اجرایی نداشته و واحدهای تولیدی الزامی برای تبعیت از یافته‌های این مطالعات ندارند.
در صورتی که توازن در زنجیره فولاد برقرار نباشد، واحدهای تولیدی مجبور خواهند بود همه یا بخشی از نیاز خود را به مواد اولیه از طریق واردات و با قیمت‌های جهانی تامین کنند.
با توجه به شکاف میان قیمت‌های داخلی و جهانی که به دلیل نظام قیمت‌گذاری دولتی در ایران رخ داده است، در صورت واردات مواد اولیه، رقابت‌پذیری و سودآوری این صنایع تحت تاثیر قرار خواهد گرفت. بنابراین مهم‌ترین اولویت واحدهای فعال در زنجیره فولاد، تامین مواد اولیه از داخل کشور و با قیمت پایین‌تر از نرخ‌های جهانی است.
داستان تکراری مداخله‌گری
همیشه و همه‌جا در هر صنعتی صحبت از این می‌شود که دولت نقش نظارت داشته باشد و از هرگونه دخالتی پرهیز کند؛ اما واقعاً چقدر ممکن است دولت بدون دخالت پیش رود؟ حتی زمانی که دولت سهامش در شرکت‌های بزرگ را در بورس عرضه کرد، تنها مالکیت را فروخت و از خیر مدیریت نگذشت.
در هر صنعت و بخشی می‌توان ردپای دولت را دید؛ دولتی که مدام سعی در قیمت‌گذاری دارد و با بخشنامه و قانون‌های مختلف صنایع را با مشکل مواجه کرده است. نتیجه بارز این دخالت‌ها را می‌توان در خودروسازی جست‌وجو کرد. دولت در قیمت‌گذاری مداخله می‌کند، خودروسازان می‌گویند ضررده شده‌اند و از آن سمت دولت به آنها وام‌های چند ده هزار میلیارد‌تومانی می‌دهد و باز گردونه مشکل از حرکت نمی‌ایستد.
فهرست مداخلات دولت بلندبالاست. یکی دیگر از موارد مداخله‌گری دولت در زنجیره فولاد است، اما این مداخله‌گری به چه بهایی تمام می‌شود. صنایع فولادی و زنجیره فولاد طی سال‌ها کمک زیادی به اقتصاد کشور کرده‌اند.
حالا وضعیت به دلیل کرونا و تقاضای جهانی نفت به هم ریخته است و در این بین می‌توان بهترین استفاده را از صنایع فولادی برد. تولید فولاد و درآمد حاصل از آن با وجود شرایط تحریمی حاکم بر کشور از سوی ابرقدرت‌ها، همچنان یکی از عوامل تاثیرگذار در بازار سرمایه کشور بوده است و براساس آمار به دست آمده از سوی بورس اوراق بهادار تهران، تعداد ۱۱ شرکت فولادساز در کشور، سال گذشته ۲۰ هزار میلیارد تومان سود خالص جذب کردند. همچنین براساس برنامه، نهضت ساخت داخل در کشور دستاوردهای خوبی در طول سال ۹۸ داشته و توانسته است بالغ بر سه میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار داخلی‌سازی در حوزه‌های مختلف صنعتی و صنایع معدنی کشور محقق کند.
میزان تولید فولاد هم در این مدت به خوبی پیش رفته است. براساس گزارش منتشرشده از مرکز پژوهش‌های مجلس، میزان تولید فولاد خام در ۱۱ ماه سال گذشته (۹۸)، ۹/ ۲۴ میلیون تن بوده که در مقایسه با سال ۹۷ که ۶/ ۲۴ میلیون تن فولاد خام تولید شده روند رو به رشد داشته و برای امسال هم پیش‌بینی برای تولید ۱/ ۳۱ میلیون تن فولاد خام در نظر گرفته شده که بخشی از آن هم برای صادرات و ایجاد درآمد ارزی است. البته رایزنی‌ها از سوی دولت با بخش خصوصی و تولیدکنندگان زنجیره فولاد برای رسیدن به یک نتیجه مشخص در حال انجام است و قرار است سهمیه‌بندی مواد اولیه برای تولیدکنندگان محصولات فولادی انجام شود. حال نکته اینجاست که دولت تا چه اندازه اجازه ورود و پیشبرد اهداف برای متعادل‌سازی بازار و روان
ساختن تولید را به فعالان این بخش می‌دهد؟ آیا صرفاً انجمن‌ها، تشکل‌ها و شرکت‌های فولادی و تولیدکنندگان سنگ‌آهن نقش مشورتی خواهند داشت یا عکس این موضوع رخ می‌دهد و دولت دست از تصدی‌گری برداشته و کار را به فعالان این بخش می‌سپارد؟
کارشناسان و فعالان صنعت فولاد معتقدند برای پایان دادن به شرایط فعلی و ایجاد تعادل در بازار، بهتر است دولت بیش از گذشته به نقش حاکمیت و سیاستگذاری خود بپردازد و تصدی‌گری را به اهل فن و کسانی که در این زنجیره فعال هستند بسپارد.
طی دوره‌های مختلف فعالان صنایع فولاد انتقاد خود را از دولت برای مداخله‌گری‌هایش عنوان کرده‌اند.
دخالت‌ها به بهانه حمایت از مردم صورت می‌گیرد در حالی که تجربه دخالت‌های قبلی ازجمله ارز۴۲۰۰ تومانی نشان داده این دخالت‌ها سود و رانت را نصیب دلال‌ها می‌کند و مردم کف جامعه از این سیاست‌ها منتفع نمی‌شوند بنابراین در چنین شرایطی باید وظیفه تنظیم بازار زنجیره فولاد به همین زنجیره سپرده شود.
بحران تامین مواد اولیه
اما تنها قیمت‌گذاری نیست که دولت طی سال‌ها انجام داده است. نقشی که دولت در توسعه نامتوازن زنجیره فولاد داشته است هم باعث بحران در تامین مواد اولیه شده است. چند ماه پیش بود که منصور یزدی‌زاده، مدیرعامل ذوب آهن اصفهان در پنل نقش دولت در تسهیل و توسعه
درآمدهای غیرنفتی که در سومین روز از نمایشگاه بین‌المللی ایران کانمین ۲۰۱۹ برگزار شد، اعلام کرد که توسعه نامتوازن زنجیره فولاد باعث بحران در تامین مواد اولیه شده است. او گفت: ما روی کاغذ هم کمبود سنگ آهن داریم. امروز بزرگ‌ترین دغدغه فولادسازان تامین مواد اولیه است که به شرکت‌های فولادی دیگر هم سرایت کرده است. به گفته او متاسفانه توسعه در بخش معدن به جای آنکه افقی صورت بگیرد، به صورت عمودی انجام گرفته است و امروز شرکت‌هایی مانند گل‌گهر و چادرملو خود درگیر تولید فولاد شده‌اند. به همین دلیل اخیراً فولاد مبارکه هم دغدغه تامین مواد اولیه را مطرح کرده است.
مدیرعامل ذوب آهن اصفهان یکی دیگر از چالش‌های تامین مواد اولیه را، صادرات سنگ آهن بدون
توجه به نیاز داخل عنوان و اعلام کرد که این شرکت مخالف صادرات نیست اما معتقد است ابتدا باید نیاز ظرفیت‌های موجود در واحدهای فولادی تامین شود. این در حالی است که هم اکنون نیز مقدار قابل‌توجهی سنگ آهن از کشور صادر می‌شود.
رشد تولید، رشد صادرات، بازار ملتهب فولاد در ایران
طبق آمارهای رسمی، تولید فولاد خام ایران در هفت‌ماه نخست سال جاری به مرز ۱۷ میلیون تن و میزان تولید شمش آلومینیوم به ۲۳۱ هزار تن رسید. در هفت ماهه سال جاری ایران ۱۶ میلیون و ۷۰۰ هزار تن فولاد خام تولید کرده است و تولید فولاد نسبت به مدت مشابه قبل با وجود تحریم‌های سنگین اعمال‌شده بر شرکت‌های فولادی، رشد ۹درصدی را تجربه کرده است.
همچنین تولید کاتد مس با ۱۶۹ هزار تن توانسته رشد هشت‌درصدی را نسبت به مدت مشابه سال قبل به ثبت برساند. در عین حال تولید شمش آلومینیوم هم رشد ۵۲درصدی داشته و به ۲۳۱ هزار تن در هفت‌ماه ابتدای امسال رسیده است.
اوضاع برای صادرات فولادی‌ها هم در نیمه نخست سال جاری و یک ماه گذشته از آن خوب بوده است. صادرات شمش فولادی در هفت‌ماهه امسال به رقم سه میلیون و ۱۹۱ هزار تن رسید که از این رقم سهم بیلت و بلوم ۸/ ۷۶ درصد ثبت شده است.
جداول آماری انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران نشان می‌دهد صادرات بیلت و بلوم در هفت‌ماهه امسال دو میلیون و ۴۵۱ هزار تن و اسلب هم برابر با ۷۴۰ هزار تن ثبت شد.
همچنین میزان واردات بیلت و بلوم در هفت‌ماهه امسال نسبت به مدت مشابه پارسال با رقم سه هزار تن، افزایش ۵۰درصدی را نشان می‌دهد، در حالی که اسلب وارداتی با افت ۵۰درصدی در مقایسه با دوره مشابه سال گذشته به یک هزار تن رسید. بررسی مجموع صادرات هفت‌ماهه ۹۹ گویای آن است که در مقایسه با سه میلیون و ۸۰۹ هزار تن عملکرد مدت مشابه در سال ۹۸ کاهش ۱۶درصدی دارد.
بر پایه آمارهای مورد بررسی در دوره این گزارش، صادرات تولیدات فولادی (مقاطع تخت و طویل) برابر با یک میلیون و ۳۴۵ هزار تن ثبت شد که در مقایسه با مدت مشابه در سال ۹۸ که دو میلیون و ۱۲۲ هزار تن بود، کاهش ۳۷درصدی را نشان می‌دهد. ضمن اینکه میزان واردات تولیدات فولادی در هفت‌ماهه امسال ۴۸۲ هزار تن بود که در مقایسه با ۲۶۱ هزار تن واردات دوره مشابه پارسال، افزایش ۶۷درصدی دارد.
براساس آمار انجمن یادشده در هفت‌ماهه امسال صادرات مقاطع تخت فولادی به رقم ۳۱۲ هزار تن رسید و نسبت به ۴۹۳ هزار تن صادرات هفت‌ماه ابتدایی پارسال کاهش ۳۷درصدی را ثبت کرد. همچنین در هفت‌ماهه امسال به میزان ۴۳۶ هزار تن تولیدات فولادی وارد کشور شد که نسبت به ۲۶۱ هزار تن واردات مدت مشابه سال گذشته ۶۷ درصد افزایش نشان می‌دهد.
صادرات یک میلیون و ۳۳ هزار تن در هفت‌ماهه امسال در بخش مقاطع طویل محقق شد که نسبت به یک میلیون و ۶۲۹ هزار تن عملکرد دوره مشابه پارسال کاهش ۳۷درصدی را ثبت کرد. علاوه براین واردات مقاطع طویل در این دوره به میزان ۴۶ هزار تن بود که در مقایسه با ۶۰ هزار تن واردات هفت‌ماه ابتدایی ۹۸ افت ۲۳درصدی را نشان می‌دهد.
تولید فولاد و صادرات ایران به میزانی است که کشورمان توانست جایگاه خود را به عنوان دهمین فولادساز جهان تثبیت کند. احتمال دستیابی به تولید ۳۰ میلیون تن فولاد در سال جاری وجود دارد. همچنین پیش‌بینی شده از این میزان تولید، دست‌کم ۱۰ میلیون تن فولاد صادر شود.
براساس گزارش‌ها، نزدیک به ۴۴ درصد تولید فولاد خام ایران در مجتمع فولاد مبارکه انجام می‌شود. میزان تولید فولاد خام در این مجموعه در هفت ماه گذشته از سال جاری با رشد شش‌درصدی نسبت به عملکرد این گروه، در بازه زمانی مشابه در سال گذشته همراه بوده است.
با وجود ثبت این عملکرد موفقیت‌آمیز در بخش تولید، بازار فولاد همچنان ملتهب و انتقادها در بخش‌های مختلف زنجیره نسبت به قیمت همچنان مطرح می‌شود. بهادر احرامیان، نایب رئیس هیات مدیره انجمن فولاد در این‌باره گفت: قیمت‌گذاری دستوری و نظام سهمیه‌ای روشی منسوخ شده از دهه‌های ۶۰ و ۷۰ است و کماکان مشاهده می‌کنیم در وزارت صمت طرفدار دارد؛ امروز ایجاد شرایط رقابتی و معاملات آزاد تنها راه برای استقرار تعادل و عدالت در بازارهاست.
بهادر احرامیان با اشاره به قیمت‌گذاری دستوری و نظام سهمیه‌ای در وزارت صمت می‌گوید: همه مشکلات فعلی به قیمت‌گذاری دستوری بازمی‌گردد و متاسفانه هنوز انتظار برخی این است که قیمت شمش فولادی به صورت دستوری از قیمتی که بازار تعیین می‌کند پایین‌تر باشد. از سوی دیگر با سیستم توزیع سهمیه‌ای به شرکت‌ها واگذار شود؛ دقیقاً مشابه روش و رویکردی که در دهه‌های قبل رایج بوده و منسوخ شده و تبعات سنگین آن برای اقتصاد نیز عیان است، اما سیاستگذاران همچنان می‌خواهند این روش در بازار شمش فولاد اجرا شود.
آینده چه می‌شود؟
با شکست ترامپ در انتخابات آمریکا، قیمت فولاد هم در بازارهای جهانی تغییر کرد. قیمت فولاد میانی در آبان‌ماه رشد کرد. طی دو هفته، قیمت میانگین اسلب صادراتی دو درصد بیشتر شد و به ازای هر تن ۴۴۲ دلار معامله شد. این‌طور به نظر می‌رسد که رفتن ترامپ از کاخ سفید آثار بسیاری بر روند آینده بازار جهانی فولاد دارد هرچند پیش‌بینی اینکه قیمت رشد می‌کند یا خیر، منوط به نحوه رفتار بایدن با چین به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده و مصرف‌کننده فولاد جهان است.
اگر بایدن جنگ تجاری را خاتمه دهد، قیمت‌ها در بازار فولاد تقویت می‌شود. همچنین کاهش تحریم‌ها با حضور بایدن در کاخ سفید هم می‌تواند بر آینده فولاد ایران اثر بگذارد و زمینه برای افزایش صادرات فولاد ایران فراهم شود. فولادسازان ایران در بازارهای بین‌المللی در آینده فرصت‌های خوبی دارند، اما نکته مهم تنظیم سیاست‌های داخلی است که می‌تواند عرصه را بر تولیدکنندگان و صادرکنندگان تنگ کند. اگر دولت تا زمان آزادی عمل بیشتر شرکت‌ها در بازارهای جهانی، به رویه‌ای مناسب در تعیین سیاست‌ها نرسد، استفاده حداکثری از فرصت صادرات برای فعالان اقتصادی ایران ممکن نخواهد بود.
