بهره‌وری و سرآمدی سازمانی
معیارهای اندازه‌گیری بهره‌وری در یک سازمان چیست؟
بهره‌وری چیست؟
بهره‌وری پیش از آنکه یک مفهوم اقتصادی و مدیریتی باشد، یک مفهوم فرهنگی است. در تعاریف متداول استفاده صحیح، مناسب، هدف‌دار و آگاهانه از آنچه در اختیار است را بهره‌وری می‌گویند. بهره‌وری باید به صورت یک نگرش و مبنای اعتقادی در کارها مورد توجه قرار گیرد. در این صورت است که می‌توان امید داشت که نتایج مورد انتظار و مناسب با روش‌های درستی حاصل می‌شود. همچنین مانند هر مفهوم ارزشمند دیگر، این مفهوم ممکن است به غلط تفسیر و تعریف شود. برای مثال برخی فکر می‌کنند بهره‌وری یعنی کاهش هزینه و سخت کار کردن و... در حقیقت این تفسیر و تعبیرها نگاهی بخشی و کوچک به یک انتظار و معنای بزرگ‌تر است. مدیریت بهره‌وری مفهوم دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد و تعریف شود. اداره مجموعه‌ای از فعالیت‌ها با لحاظ کردن دو معیار اثربخشی و کارایی را مدیریت بهره‌وری می‌نامند. یعنی زمانی سیستم را بهره‌ور می‌گویند که فعالیت‌های درست به روش درست انجام شوند. اینجاست که مفهوم تعادل بین مدیریت عملیات و مدیریت استراتژی و اهداف مطرح می‌شود. همچنین برای تحقق این منظور چرخه مدیریت بهره‌وری شکل گرفته و توسعه یافت. این چرخه که با الهام از چرخه مدیریت دمینگ شکل گرفته دارای چهار مرحله: اندازه‌گیری بهره‌وری، ارزیابی و تحلیل بهره‌وری، برنامه‌ریزی بهره‌وری و بهبود بهره‌وری است. تمامی تلاش‌هایی که در مسیر توسعه مفهوم بهره‌وری، مدیریت بهره‌وری و چرخه ارتقای بهره‌وری انجام شده، در سویی دیگر با ایجاد و توسعه مفهوم سرآمدی (Excellence) به الگویی ارزشمند برای سازمان‌ها در مسیر رشد و بالندگی تبدیل شده است.
تعالی سازمانی
سرآمدی یا تعالی در لغت به معنی کسب برتری و تعالی سازمانی به مفهوم تعهد سازمان به رشد و توسعه پایدار برای خلق ارزش مورد انتظار برای همه ذی‌نفعان است. الگوی تعالی سازمانی، ساختاری مدیریتی است که مبتنی بر اصول و مفاهیم اساسی، معیارهای مدیریت کیفیت فراگیر و نحوه ارزیابی و خودارزیابی بر اساس آن را تعریف کرده است. از این‌رو مفهوم اثربخشی و کارایی به نحو مناسبی در اجزای مدل جای گرفته و می‌توان ادعا کرد که الگویی عملیاتی برای جاری کردن مفهوم مدیریت بهره‌وری و همچنین کیفیت فراگیر ارائه شده است. در ویرایش جدید مربوط به سال ۲۰۲۰، بنیاد کیفیت اروپا سه بخش اصلی در الگوی خود را به این صورت تعریف کرده است: جهت‌گیری (Direction)، اجرا (Execution) و نتایج (Results). همچنین در هر بخش معیارها و زیرمعیارهایی تعریف شده است. به صورت خلاصه این الگو سازمان‌ها را بر آن می‌دارد که در مسیر تحقق رشد و سرآمدی پایدار که مورد انتظار ذی‌نفعان مختلف است، اول، جهت درستی را انتخاب کرده و فرهنگ و رهبری سازمان را در آن جهت هدایت کنند. دوم، از طریق ارتباط صحیح و مستمر با تمامی ذی‌نفعان و شناسایی انتظارات آنها، در مسیر خلق ارزش پایدار برای آنها کوشیده و در این مسیر از کلیه فرآیندها و ابزارهای خود به نحو کارا و اثربخش استفاده کنند. سوم، تحقق نتایج مورد انتظار و مناسب در شاخص‌های استراتژیک و عملکردی و همچنین در برداشت ذی‌نفعان می‌تواند گواهی بر طی شدن درست مسیر و تحقق اهداف برنامه‌ریزی‌شده باشد.
حُسن فعلی و فاعلی در اندیشه دینی
مطالب مورد اشاره فوق شاید این احساس را ایجاد کند که مفهوم بهره‌وری یک اندیشه وارداتی و حاصل تعالیم غیرمرتبط با مبانی اعتقادی و فرهنگی ماست. این نگرش می‌تواند برخی از افراد و نهادها را در توجه و حرکت در مسیر بهره‌وری و تعالی مردد کرده و حتی ممکن است به واکنش و مقابله وادارد. به همین سبب، مناسب است تا در بخش پایانی اشاره‌ای به موضوع مهم حُسن فاعلی و فعلی در اندیشه دینی داشته باشیم. اندیشمند بزرگ اسلامی معاصر، استاد مرتضی مطهری در کتاب عدل الهی می‌گوید: «حُسن و قُبح بر دو گونه است: فعلی و فاعلی. هر عمل دو جنبه و دو بُعد دارد و هر یک از دو جنبه آن از نظر خوبی و بدی حسابی جداگانه دارد. ممکن است یک عمل از لحاظ یک بُعد نیک باشد، ولی از بُعد دیگر نیک نباشد. عکس آن نیز ممکن است و نیز ممکن است یک عمل از لحاظ هر دو بُعد نیک یا بد باشد. این دو بُعد عبارت است از: شعاع اثر مفید یا مضر عمل در خارج و در اجتماع بشر و شعاع انتساب عمل به شخص فاعل و انگیزه‌های نفسانی و روحی که موجب آن عمل شده است و عامل خواسته است به واسطه آن عمل و یا وسیله قرار دادن عمل به آن هدف‌ها و انگیزه‌ها برسد.
از نظر بُعد اول باید دید اثر مفید یا مضر عمل تا کجا کشیده شده است؟ و از نظر دوم باید دید که عامل در نظام فکری و روحی خود چه سلوکی کرده و به سوی کدام مقصد می‌رفته است؟ از نظر اسلام، عمل آنگاه خیر و صالح محسوب می‌شود که از دو جهت حُسن داشته باشد: حُسن فعلی و حُسن فاعلی.» همچنین در تعالیم دینی روش اجرای یک کار نیز مهم است و به عبارتی هدف درست، توجیه‌کننده روش نادرست نیست و بایستی کار درست از طریق درست انجام شود. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود این مفاهیم کاملاً مطابق با تعاریف و ساختارهایی است که در نظام‌های بهره‌وری و تعالی در الگوهای مدیریتی به آن توجه شده است.
حرف پایانی
جمع‌بندی آنچه گفتیم این است که در ارزیابی هر شخص یا سازمان مادام که به نکات زیر توجه کنیم، می‌توانیم قضاوت واقع‌بینانه‌ای از او منعکس کنیم. حُسن فاعلی یا نیت صحیح در کارها که در ادبیات مدیریت به جهت‌گیری و اهداف تعبیر می‌شود. حُسن فعلی یا به تعبیری اثر مفید عمل که در نگرش مبتنی بر نظام‌های مدیریت و سرآمدی دربرگیرنده اجرای درست و نتایج مناسب است. امید است در مسیر تحقق سازمان‌های متعالی همواره کوشا و موفق باشیم.
