ناگفته سمی آلودگی پایتخت

در شاخص جهانی کیفیت هوا، چنانچه غلظت این نوع از ذرات معلق در آسمان، از حد مجاز ۱۲ میکروگرم بر مترمکعب فراتر رود، وضعیت «ناپاک» یا همان «سالم» که یک مرتبه از وضعیت «پاک» پایین‌تر است، برای شهروندان اعلام می‌شود. اما در تهران افزایش غلظت ذرات معلق تا مرز ۵/ ۱۵ میکروگرم بر مترمکعب، به‌عنوان غلظت مجاز تشخیص داده می‌شود و این شرایط در تابلوی کیفیت هوای تهران، تحت عنوان «هوای پاک» نمایش داده می‌شود. به این ترتیب مقایسه شاخص جهانی و تراز تهران در سنجش کیفیت هوا نشان می‌دهد: مطابق تعریف جدید کشورها از کیفیت هوا، تعداد روزهای پاک پایتخت در واقعیت، به مراتب کمتر از تقویمی است که تحت عنوان «مطلوب‌ترین روز» در تابلوی کیفیت هوای شهر تهران توسط دستگاه متولی اعلام و در ردیف روزهای پاک طبقه‌بندی می‌شود.

ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون، یک آلاینده سمی در هوای پایتخت به‌خصوص در نیمه سرد سال محسوب می‌شود. این نوع آلاینده در عین حال، بالاترین سهم آلودگی در تقویم سالانه کیفیت هوای پایتخت طی سال‌های اخیر را به خود اختصاص داده است. خطای سنجش در شاخص کیفیت هوای تهران فقط به «زیاده‌گویی» روزهای پاک محدود نمی‌شود. مطابق بررسی آنچه شاخص جهانی کیفیت هوا برای تعیین روزهای «ناسالم» در فرمول محاسبه غلظت ذرات آلاینده مشخص کرده است، در تهران برای اعلام روزهای «ناسالم»، کم‌گویی صورت می‌گیرد به این معنا که تعداد روزهایی که تحت عنوان «وضعیت قرمز» یا «هوا در شرایط ناسالم برای همه شهروندان» در تابلوی پایتخت به نمایش درمی‌آید، به مراتب کمتر از واقعیت است. کیفیت هوای شهرها هم در شاخص جهانی و هم در تابلوی تهران، در ۶ سطح «پاک»، «سالم»، «ناسالم برای گروه‌های حساس»، «ناسالم برای همه»، «بسیار ناسالم» و «خطرناک» طبقه‌بندی می‌شود.

شاخص در حالت «پاک»، بین عدد صفر تا ۵۰ قرار دارد و با تنزل کیفیت هوا ناشی از افزایش ذرات آلاینده، عدد شاخص در هر سطح پایین‌تر، تا ۵۰ واحد، افت می‌کند به‌طوری‌که در شرایط «ناسالم»، عدد شاخص بین ۱۵۱ تا ۲۰۰ قرار می‌گیرد. بازه‌های ۵۰ واحدی شاخص، از مرحله بعد از شرایط «ناسالم»، به‌صورت ۱۰۰ واحد، افت می‌کند. شاخص کیفیت هوا در حالت «بسیار ناسالم»، بین ۲۰۱ تا ۳۰۰ در نوسان است و در وضعیت «خطرناک» نیز شاخص، اعداد ۳۰۱ تا ۴۰۰ را نشان می‌دهد.

ساکنان شهرهای مختلف جهان با مراجعه به سامانه‌ای که به‌صورت آنلاین، شاخص کیفیت هوا در هر منطقه را بر حسب میزان ذرات معلق و سایر ذرات آلاینده، محاسبه می‌کند (سامانه airnow) می‌توانند از وضعیت و شدت آلودگی آسمان شهر خود اطلاع پیدا کنند. در این سامانه، «حدمجاز» ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون، در هوا برای اعلام وضعیت «ناسالم برای گروه‌های حساس»،‌ ۴/ ۵۵ میکروگرم بر مترمکعب تعیین شده است به این معنا که با لحاظ شاخص جهانی، اگر حداقل میزان غلظت این ذرات (آلاینده اصلی هوای پایتخت) در آسمان به ۵/ ۵۵ میکروگرم بر مترمکعب برسد، هوا وارد وضعیت «ناسالم» یا شرایط «قرمز رنگ» می‌شود. اما در کیفیت‌سنجی هوای تهران، «حداقل غلظت» ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون در هوا برای اعلام وضعیت «ناسالم»، ۵/ ۶۵ میکروگرم بر مترمکعب در نظر گرفته شده است.

به این ترتیب، در تهران، در روزهایی که غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۵/ ۲ میکرون، بین ۵/ ۵۵ تا ۵/ ۶۵ میکروگرم بر مترمکعب می‌رسد –دو مرز متفاوت شاخص جهانی و شاخص تهران- اگر چه کیفیت هوا در واقعیت وارد وضعیت قرمز می‌شود اما تابلوی پایتخت، همچنان وضعیت زرد یعنی وضعیت قبل از ناسالم برای همه نمایش می‌دهد. ناگفته سمی هوای پایتخت که به زیاده‌گویی تعداد روزهای هوای پاک و کم‌گویی در تعداد روزهای ناسالم مربوط می‌شود، دست‌کم دو آسیب به شهر و شهروندان وارد می‌کند.

آسیب اول، علامت غلط از کیفیت هوا به ساکنان شهر است که باعث می‌شود شهروندان در روزهایی که «کیفیت واقعی» هوا، در سطح هشدار قرمز قرار می‌گیرد، با تصور وضعیت عادی یا مطلوب ناشی از استناد به تابلوی منسوخ سنجش کیفیت، محدودیتی در تردد در سطح شهر (فضای آزاد) برای خود قائل نشوند و در نتیجه، در معرض خطرات انسانی شدت آلودگی هوا قرار بگیرند. آسیب دوم نیز به سیگنال غلط تابلو به مسوولان تصمیم‌گیر در شهر مربوط می‌شود. در تهران معمولا در روزهایی که هوا در وضعیت قرمز قرار می‌گیرد، تدابیر ترافیکی و محدویت‌هایی برای کار و فعالیت در پایتخت در نظر گرفته می‌شود.

طی دو سه سال اخیر، در روزهایی که شاخص کیفیت هوا وارد محدوده قرمز رنگ –ناسالم برای همه- شده، مدارس پایتخت تعطیل شده است. بنابراین اگر تابلوی اعلام کیفیت هوا، با شاخص جهانی به روز شود، تعداد روزهای قرمز رنگ افزایش پیدا می‌کند و مسوولان شهر با دید بهتر درباره چگونگی مقابله با روند فزاینده آلودگی هوا در زمستان، برای پایتخت برنامه‌ریزی خواهند کرد. نسخه فعلی محاسبه سنجش کیفیت هوا در تهران، بر استاندارد سال ۲۰۱۲ سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا نوشته شده است درحالی‌که، همین سازمان درحال‌حاضر برای محاسبه شاخص، از نسخه به روز درج شده در سامانه جهانی،‌ بهره می‌برد.