راز بناهای ضدزلزله در ایران - ۲ شهریور ۹۱
حمید نجار
نگاهی به نقشه‌های جغرافیایی نشان می‌دهد که ایران روی یک کمربند زلزله قرار دارد و زلزله خیزی از مشخصات طبیعی این کشور بوده و هست. این موضوع باعث شده تا ساخت سازه‌های ضد زلزله از همان ابتدا مورد توجه قرار گیرد. بنای سازه‌های ضد زلزله در ایران سابقه درخشانی داشته و معماری شگفت آور معماران ایرانی به پژوهشگر و محقق علاقه مند به معماری ایرانی و به ویژه کاوشگران سازه‌های ضد زلزله این امکان را می‌دهد که سابقه ساخت این‌گونه از سازه‌ها را در سال‌های تشکیل نخستین حکومت‌‌ها در ایران جست‌وجو کند.
نگاهی به نقشه‌های جغرافیایی نشان می‌دهد که ایران روی یک کمربند زلزله قرار دارد و زلزله خیزی از مشخصات طبیعی این کشور بوده و هست. این موضوع باعث شده تا ساخت سازه‌های ضد زلزله از همان ابتدا مورد توجه قرار گیرد. بنای سازه‌های ضد زلزله در ایران سابقه درخشانی داشته و معماری شگفت آور معماران ایرانی به پژوهشگر و محقق علاقه مند به معماری ایرانی و به ویژه کاوشگران سازه‌های ضد زلزله این امکان را می‌دهد که سابقه ساخت این‌گونه از سازه‌ها را در سال‌های تشکیل نخستین حکومت‌‌ها در ایران جست‌وجو کند.
حمید نجار
نگاهی به نقشه‌های جغرافیایی نشان می‌دهد که ایران روی یک کمربند زلزله قرار دارد و زلزله خیزی از مشخصات طبیعی این کشور بوده و هست. این موضوع باعث شده تا ساخت سازه‌های ضد زلزله از همان ابتدا مورد توجه قرار گیرد. بنای سازه‌های ضد زلزله در ایران سابقه درخشانی داشته و معماری شگفت آور معماران ایرانی به پژوهشگر و محقق علاقه مند به معماری ایرانی و به ویژه کاوشگران سازه‌های ضد زلزله این امکان را می‌دهد که سابقه ساخت این‌گونه از سازه‌ها را در سال‌های تشکیل نخستین حکومت‌‌ها در ایران جست‌وجو کند.
کاوش‌های صورت گرفته روی آثار بر جای مانده از زمان هخامنشیان نشان می‌دهد که ساخت نخستین سازه‌های ضد زلزله به این دوران باز می‌گردد. برخی بر این باورند که تخت جمشید را می‌توان از اولین نوع این سازه‌ها به حساب آورد چنانکه قرار گیری این سازه عظیم که با فرهنگ و تاریخ این کشور پیوندی ناگسستنی دارد روی یک صفحه در واقع برای هدایت جریان‌های زلزله‌های زمینی و عبور دادن آنها از زیر این ساختمان است، به عبارتی با قرار گرفتن بنیان ساختمان روی یک سکو زلزله از زیر آن عبور کرده و به اصل بنا آسیبی وارد نمی‌شود. همچنین در این یادگار کهن سرزمین ایران ستون‌های به کار رفته ضد زلزله بوده و در ساخت آنها از قوانین هندسه استفاده شده است.
از دیگر تجارب سازه‌های ضد زلزله در این عصر پاسارگاد است، بناهای ساخته شده در ۲۵۰۰ سال پیش در مجتمع پاسارگارد تحمل زلزله با شدت ۷ ریشتر را دارند.این بناها روی دو پی قراردارند که پی اول از سنگ و ملات و ساروج بوده و پی دوم فقط از سنگ است که روی پی اول می‌لغزد و به این ترتیب می‌تواند در برابر زلزله مقاومت کند. این شیوه جزو جدیدترین تکنولوژی سازه است که در دنیا انجام می‌شود و ایرانیان در زمان هخامنشیان به آن پی برده بودند.
تجربه ایرانیان در این خصوص پس از ورود اسلام به ایران توسط معماران و مهندسان مسلمان ایرانی به کارگرفته شد. به عبارتی در کنار توجه به مباحثی چون نور و روشنایی و کاربرد عناصر تزیینی در ساخت ابنیه به وسیله معماران مسلمان که با سرشت اسلام و مسلمانان هماهنگی کامل داشت توجه به استحکام بنا و به دیگر سخن رعایت ضد زلزله بودن آن نیز مورد توجه بود. بی‌گمان می‌توان از شیخ بهایی به عنوان سرآمد این معماران نام برد. شیخ بهایی که علاوه بر مسجد شیخ لطف الله، ساختمان سازه منار جنبان اصفهان را نیز طراحی کرده، در طراحی این سازه مقاوم بودن ساختمان را کاملا مدنظر قرار داده است. منار جنبان با خشت و آجر ساخته شده، اما ضد زلزله است و این نشان می‌دهد که در معماری اسلامی نوع چینش نیز مهم و مطرح بوده است . در مسجد جامع تبریز نیز این فن به شیوه بسیار جالب توجهی به کار رفته است و شاید این فنون بود که اجازه داد تا مسجد جامع این شهر قامت استوار خود را در میان زلزله‌های مهیب تبریز همچنان حفظ کند. اما کاربرد این فن در ساختمان این مسجد در پایه‌های عقربه‌ای شکل آن نهفته است و کاربرد این پایه‌ها باعث شده تا قدرت استقامت بنا در برابر زلزله‌ها افزایش یابد.
از دیگر سازه‌های ضد زلزله در ایران که اخیرا مورد توجه قرار گرفته است کبوتر خانه‌ها هستند. کبوترخانه برجی خشتی و مستطیل شکل است که برای نگهداری کبوتر و پرورش آنها استفاده می‌شده تا از فضولات آنها برای کود دهی زمین‌های کشاورزی استفاده شود. برخی محققان کبوترخانه ها را شاهکار معماری دوره صفویه می‌دانند و معتقدند نخستین نمونه کبوترخانه ها در زمان شاه عباس به وجود آمد. در این بناها که زیبایی و کارآمدی آنها چنان به هم آمیخته است که جدایی‌ناپذیر به نظر می‌آیند،ازعلومی همچون فیزیک، ریاضیات، جانورشناسی، روان شناسی جانوری و آب و هواشناسی و غیره استفاده شده است. این کبوتر خانه‌ها به خاطر تنوع بسیار در شکل و اندازه و تکرار موزون آنها و هماهنگی شان با طبیعت و زیبایی‌های اطراف و به ویژه بافت و فضا‌های اعجاب آور و هماهنگ درونی می‌توانند یکی از جاذبه‌های نادیده انگاشته جهانگردی به شمار آیند. همان‌گونه که بیان شد ساخت این نوع از بناها بر اساس علوم مختلفی است که یکی از آن علوم فیزیک و هندسه است. در بسیاری از این ساختمان‌ها که بیشتر برای طبقات فرودست کاربرد داشته معماران با کاربرد اصولی سازه را در برابر ارتعاشات و هرگونه لرزه‌ای مقاوم کرده‌اند. به عبارتی با توجه به حجم بسیار زیاد کبوتران در داخل این بناها که گاه به 25000 کبوتر می‌رسیده است وقوع هر گونه خطری که حرکت دسته جمعی این پرندگان را به دنبال داشت ارتعاشاتی با قدرت تخریبی ایجاد می‌کرد، بنابراین سازه باید در برابر این گونه ارتعاشات مستحکم می‌شد. معماران به این منظور علاوه بر ساختن یک طبقه در میانه برج، طاق هایی بین استوانه خارجی و داخلی ایجاد کرده‌اند تا طول برج کاهش یافته و ضمن استحکام سازه از ارتعاشات نیز جلوگیری به عمل آید.
نگاهی به نقشه‌های جغرافیایی نشان می‌دهد که ایران روی یک کمربند زلزله قرار دارد و زلزله خیزی از مشخصات طبیعی این کشور بوده و هست. این موضوع باعث شده تا ساخت سازه‌های ضد زلزله از همان ابتدا مورد توجه قرار گیرد. بنای سازه‌های ضد زلزله در ایران سابقه درخشانی داشته و معماری شگفت آور معماران ایرانی به پژوهشگر و محقق علاقه مند به معماری ایرانی و به ویژه کاوشگران سازه‌های ضد زلزله این امکان را می‌دهد که سابقه ساخت این‌گونه از سازه‌ها را در سال‌های تشکیل نخستین حکومت‌‌ها در ایران جست‌وجو کند.
کاوش‌های صورت گرفته روی آثار بر جای مانده از زمان هخامنشیان نشان می‌دهد که ساخت نخستین سازه‌های ضد زلزله به این دوران باز می‌گردد. برخی بر این باورند که تخت جمشید را می‌توان از اولین نوع این سازه‌ها به حساب آورد چنانکه قرار گیری این سازه عظیم که با فرهنگ و تاریخ این کشور پیوندی ناگسستنی دارد روی یک صفحه در واقع برای هدایت جریان‌های زلزله‌های زمینی و عبور دادن آنها از زیر این ساختمان است، به عبارتی با قرار گرفتن بنیان ساختمان روی یک سکو زلزله از زیر آن عبور کرده و به اصل بنا آسیبی وارد نمی‌شود. همچنین در این یادگار کهن سرزمین ایران ستون‌های به کار رفته ضد زلزله بوده و در ساخت آنها از قوانین هندسه استفاده شده است.
از دیگر تجارب سازه‌های ضد زلزله در این عصر پاسارگاد است، بناهای ساخته شده در ۲۵۰۰ سال پیش در مجتمع پاسارگارد تحمل زلزله با شدت ۷ ریشتر را دارند.این بناها روی دو پی قراردارند که پی اول از سنگ و ملات و ساروج بوده و پی دوم فقط از سنگ است که روی پی اول می‌لغزد و به این ترتیب می‌تواند در برابر زلزله مقاومت کند. این شیوه جزو جدیدترین تکنولوژی سازه است که در دنیا انجام می‌شود و ایرانیان در زمان هخامنشیان به آن پی برده بودند.
تجربه ایرانیان در این خصوص پس از ورود اسلام به ایران توسط معماران و مهندسان مسلمان ایرانی به کارگرفته شد. به عبارتی در کنار توجه به مباحثی چون نور و روشنایی و کاربرد عناصر تزیینی در ساخت ابنیه به وسیله معماران مسلمان که با سرشت اسلام و مسلمانان هماهنگی کامل داشت توجه به استحکام بنا و به دیگر سخن رعایت ضد زلزله بودن آن نیز مورد توجه بود. بی‌گمان می‌توان از شیخ بهایی به عنوان سرآمد این معماران نام برد. شیخ بهایی که علاوه بر مسجد شیخ لطف الله، ساختمان سازه منار جنبان اصفهان را نیز طراحی کرده، در طراحی این سازه مقاوم بودن ساختمان را کاملا مدنظر قرار داده است. منار جنبان با خشت و آجر ساخته شده، اما ضد زلزله است و این نشان می‌دهد که در معماری اسلامی نوع چینش نیز مهم و مطرح بوده است . در مسجد جامع تبریز نیز این فن به شیوه بسیار جالب توجهی به کار رفته است و شاید این فنون بود که اجازه داد تا مسجد جامع این شهر قامت استوار خود را در میان زلزله‌های مهیب تبریز همچنان حفظ کند. اما کاربرد این فن در ساختمان این مسجد در پایه‌های عقربه‌ای شکل آن نهفته است و کاربرد این پایه‌ها باعث شده تا قدرت استقامت بنا در برابر زلزله‌ها افزایش یابد.
از دیگر سازه‌های ضد زلزله در ایران که اخیرا مورد توجه قرار گرفته است کبوتر خانه‌ها هستند. کبوترخانه برجی خشتی و مستطیل شکل است که برای نگهداری کبوتر و پرورش آنها استفاده می‌شده تا از فضولات آنها برای کود دهی زمین‌های کشاورزی استفاده شود. برخی محققان کبوترخانه ها را شاهکار معماری دوره صفویه می‌دانند و معتقدند نخستین نمونه کبوترخانه ها در زمان شاه عباس به وجود آمد. در این بناها که زیبایی و کارآمدی آنها چنان به هم آمیخته است که جدایی‌ناپذیر به نظر می‌آیند،ازعلومی همچون فیزیک، ریاضیات، جانورشناسی، روان شناسی جانوری و آب و هواشناسی و غیره استفاده شده است. این کبوتر خانه‌ها به خاطر تنوع بسیار در شکل و اندازه و تکرار موزون آنها و هماهنگی شان با طبیعت و زیبایی‌های اطراف و به ویژه بافت و فضا‌های اعجاب آور و هماهنگ درونی می‌توانند یکی از جاذبه‌های نادیده انگاشته جهانگردی به شمار آیند. همان‌گونه که بیان شد ساخت این نوع از بناها بر اساس علوم مختلفی است که یکی از آن علوم فیزیک و هندسه است. در بسیاری از این ساختمان‌ها که بیشتر برای طبقات فرودست کاربرد داشته معماران با کاربرد اصولی سازه را در برابر ارتعاشات و هرگونه لرزه‌ای مقاوم کرده‌اند. به عبارتی با توجه به حجم بسیار زیاد کبوتران در داخل این بناها که گاه به 25000 کبوتر می‌رسیده است وقوع هر گونه خطری که حرکت دسته جمعی این پرندگان را به دنبال داشت ارتعاشاتی با قدرت تخریبی ایجاد می‌کرد، بنابراین سازه باید در برابر این گونه ارتعاشات مستحکم می‌شد. معماران به این منظور علاوه بر ساختن یک طبقه در میانه برج، طاق هایی بین استوانه خارجی و داخلی ایجاد کرده‌اند تا طول برج کاهش یافته و ضمن استحکام سازه از ارتعاشات نیز جلوگیری به عمل آید.
ارسال نظر