بزرگترین رود جهان با تهدید روبه‌روست
نیل طولانی‌ترین رود جهان، در شمال شرقی قاره آفریقا قرار گرفته و رگ حیاتی کشور مصر به شمار می‌آید. این رود از رشته‌کوه‌هایی در مرکز قاره آفریقا سرچشمه می‌گیرد و در مسیری طولانی به سمت شمال می‌رود. رود نیل از کشورهای اوگاندا، سودان و مصر و از شهرهای مهمی چون خارطوم پایتخت سودان و قاهره پایتخت مصر می‌گذرد و سرانجام به دریای مدیترانه میریزد. اما رود بزرگ با دو خطر جدی مواجه است: یک سد بزرگ در دست احداث در بالای رودخانه در کشور اتیوپی و بالا آمدن سطح دریا که منجر به نفوذ آب نمک در پایین رودخانه شده است.
نیل طولانی‌ترین رود جهان، در شمال شرقی قاره آفریقا قرار گرفته و رگ حیاتی کشور مصر به شمار می‌آید. این رود از رشته‌کوه‌هایی در مرکز قاره آفریقا سرچشمه می‌گیرد و در مسیری طولانی به سمت شمال می‌رود. رود نیل از کشورهای اوگاندا، سودان و مصر و از شهرهای مهمی چون خارطوم پایتخت سودان و قاهره پایتخت مصر می‌گذرد و سرانجام به دریای مدیترانه میریزد. اما رود بزرگ با دو خطر جدی مواجه است: یک سد بزرگ در دست احداث در بالای رودخانه در کشور اتیوپی و بالا آمدن سطح دریا که منجر به نفوذ آب نمک در پایین رودخانه شده است. اکنون این تهدیدهای دوگانه آینده یک رودخانه را به خطر انداخته است؛ رودی که رگ حیاتی برای میلیون‌ها انسان است.
گرچه سیاستمداران و مطبوعات می‌خواهند این مساله را کم‌اهمیت جلوه دهند اما فرسایش محیط‌زیست اغلب یک مساله مهم در بحران‌های بین‌المللی (جنگل‌زدایی، فرسایش و کاهش تولیدات کشاورزی) به شمار می‌رود؛ بحران‌هایی که صحنه را برای قتل‌عام مردم روآندا در دهه ۱۹۹۰ میلادی تا خشکسالی طولانی که در آغاز جنگ داخلی سوریه منجر به کوچ جمعیت روستایی به شهرها شد، آماده کرد. مصر می‌تواند آخرین مثال از این مورد باشد؛ ۹۵ میلیون جمعیت آن قربانیان احتمالی یک فاجعه آرام هستند؛ فاجعه‌ای که با سوء‌مدیریت وسیع محیط‌زیستی ایجاد شده است. اکنون این اتفاق برای دلتای رود نیل افتاده است؛ دلتای رود نیل در انتهای خود به دریای مدیترانه میریزد و در واقع از قاهره تا صدها مایل به سوی دریا گسترده شده است. حدود ۴۵ یا ۵۰ میلیون نفر در این دلتا زندگی می‌کنند؛ دلتایی که تنها ۲.۵ درصد زمین مصر را تشکیل می‌دهد. باقی مردم در دره رود نیل زندگی می‌کنند یک ناحیه سبز باریک که از بین صدها مایل شن صحرا پیچ می‌خورد و یک درصد کل زمین این کشور را تشکیل می‌دهد. گرچه این دلتا و رودخانه با هم منبع ثروت و بزرگی مصر بودند، اما اکنون با هجوم بی‌رحمانه، هم از زمین و هم از دریا مواجه‌اند.
آخرین تهدید سد بزرگی است که قرار است امسال در بالارود «نیل کبود» (Blue Nile) تکمیل شود؛ سدی که ۵۹ درصد آب مصر را تامین می‌کند. دولت اتیوپی به‌طور گسترده‌ای سد بزرگ رنسانس اتیوپی (GERD) به ارزش پنج میلیاردی را با وعده اینکه این سد ۶۰۰۰ مگاوات برق تولید خواهد کرد تامین مالی می‌کند. این معامله بزرگی برای اتیوپیایی‌هاست؛ سه چهارم آنها اکنون دسترسی به برق ندارند. فروش برق اضافی به کشورهای دیگر در این منطقه می‌تواند سالانه یک میلیارد دلار درآمد ایجاد کند. سد GERD یک مخزن آب بیش از دو برابر اندازه سد هوور (بزرگترین مخزن آب در ایالات متحده) ایجاد خواهد کرد. این سد ۷۴ میلیارد متر مکعب آب «نیل آبی» را ذخیره خواهد کرد (این مقدار حدود ۶۴ میلیون جریب یا میزان آبی است که برای پوشش صدهزار مایل مربع زمین لازم است) و پر کردن آن می‌تواند از پنج تا ۱۵ سال طول بکشد.
گزارش‌های جدید بیان می‌کنند که «طی این دوره از پر شدن، جریان آب تازه نیل به مصر ممکن است تا ۲۵ درصد کاهش یابد و این با کاهش یک سوم برق ایجاد شده توسط سد بزرگ اسوان همراه است.» سد اسوان بزرگترین سد مصر رود نیل است که در سال ۱۹۶۵ تکمیل شد و تقریبا ۱۵۰۰ مایل پایین رود بوده است. همچنین گزارش‌ها نشان می‌دهد که مصر تا سال ۲۰۲۵ با بحران آب تازه در کل کشور و کمبود انرژی مواجه خواهد بود. کشاورزی در این دلتا، که بیش از ۶۰ درصد غذای مصریان را تامین می‌کند، می‌تواند از کمبود آب به شدت متضرر شود. این مطالعات واضح می‌سازد که این سد جدید تنها یکی از مجموعه تهدیدهای محیط‌زیستی است که اکنون مصر با آنها روبه‌روست. بالا آمدن سطح دریا، که در نتیجه تغییرات اقلیمی ایجاد شده است، واضح‌ترین آنهاست. بیشتر دلتای رود نیل تنها یک متر یا بیشتر بالای سطح دریا است و تحلیل سال ۲۰۱۴ که توسط دانشگاه Assuit انجام شد پیش‌بینی کرده است که نیم متر بالا آمدن سطح دریا می‌تواند این دلتا را تا ۱۹ درصد کوچکتر کند؛ اندازه‌ای معادل کل کلان‌شهر لس‌آنجلس.
اگر در قرن حاضر سطح دریا تا یک متر بالا بیاید، (همان‌طور که بسیاری از دانشمندان آب‌و‌هوا تصور می‌کنند) یک سوم این دلتا می‌تواند زیر دریای مدیترانه ناپدید شود. این تحلیل اثرات احتمالی بالا آمدن بیشتر سطح دریا که توسط تحقیق مجله Nature در سال ۲۰۱۶ پیش‌بینی شد را مورد توجه قرار نداده است. همچنین این تحلیل به اثر ترکیبی فرونشست زمین در این دلتا، بخصوص در امتداد ساحل مدیترانه، اعتنایی نکرده است. دنیل استنلی (زمین‌شناس) از موسسه اسمیتسونیان در یک مصاحبه، فرونشست زمین را به ادامه فشرده‌سازی لایه‌های زمین‌شناختی و زمین‌لرزه‌ها نسبت داده است. او می‌گوید: «این ناحیه از نظر زمین‌شناسی ثابت در نظر گرفته می‌شود. اما غیرفعال نیست.» زمین‌لرزه‌هایی به بزرگی ۵ ریشتر یا بیشتر حدود هر ۲۳ سال در آنجا اتفاق می‌افتند و زمین‌لرزه‌هایی با مقیاس کم به کرات اتفاق می‌افتند. این دلتا همچنین در حال فرونشست است و باروری آن کمتر می‌شود؛ چرا که این دلتا دیگر با ۱۰۰ میلیون تن سیل از رود نیل دوباره پر نمی‌شود. در عوض، جایی که نیل وارد مخزن آبی می‌شود که توسط سد اسوان ایجاد شده است، این رسوب‌ها از بین می‌روند. اکنون یک دلتای جدید در آنجا در حال شکل‌گیری است اما در عمق آب.
مطالعات دیگر فعالیت‌‌های زمین‌لرزه در این منطقه را به وزن سد و آب ذخیره شده پشت آن نسبت می‌دهد. علاوه بر فقدان زمین در این دلتا، ترکیب بالا آمدن سطح دریا و فرو نشست زمین نیز نفوذ آب نمک را افزایش خواهد داد. مصر یکی از فقیرترین ملت‌ها در جهان از لحاظ سرانه آب در دسترس است؛ این کشور سالانه تنها ۶۶۰ مترمکعب آب تازه برای هر شهروند دارد؛ این مقدار در مقایسه با ۹۸۰۰ مترمکعب آب در ایالات متحده آمریکا رقم بسیار کمی است. اما طبق مطالعه احمد سیف‌النصر از دانشگاه Assuit نفوذ آب نمک از بالا آمدن یک متری سطح دریا می‌تواند یک سوم میزان حجم آب تازه در این دلتا را به خطر بیندازد. استنلی می‌گوید «اگر با کشاورزان شمال دلتا صحبت کنید، آنها به شما خواهند گفت که دائما تولید محصولات آنها کاهش یافته است و این قطعه نمکین به سوی وسط این دلتا حرکت می‌کند. بنابراین این امر مخصوصا با توجه به جمعیت مصر که در ۵۰ سال گذشته دوبرابر شده است، چندان خوشایند نیست. بنابراین چگونه مصر با اقتصاد در حال مبارزه و آشوب‌های سیاسی اخیر، این چالش‌های تهدید‌کننده زندگی را حل می‌کند؟
با وجود حرف‌های نه چندان معتبر در مورد تخریب سد اتیوپی، وقوع جنگ چندان محتمل نیست. در سال ۲۰۱۵، مصر، اتیوپی و سودان یک توافق‌نامه مشترک امضا کردند و ژانویه گذشته، عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر، با نخست‌وزیر سودان در آدیس‌آبابا دیدار صمیمانه‌ای داشت. اما توافق‌نامه رسمی بر سر چگونگی تسهیم منابع رود نیل هنوز ناقص است. اتیوپی می‌تواند با طولانی کردن زمانی که برای پر کردن این ذخایر آب طول می‌کشد، لطمات فوری به پایین رود را حداقل کند. اما این به معنای به تاخیر افتادن مزایای سد است که ممکن است اتیوپی در قیمتی کمتر از ارزش واقعی آن فروخته باشد. طبق گفته‌های یکی از استادان رشته مهندسی مکانیک در دانشگاه سان‌دیاگو، این جریان رودخانه، ۶۰۰۰ مگاوات وعده داده شده را تنها در دوره‌های اوج تولید خواهد کرد. این استاد دانشگاه محاسبه کرده است که حتی یک سنجش توان ۲۰۰۰ مگاواتی ممکن است بیش اندازه بوده باشد.
هری ورهوون، استاد سیاست‌های آفریقا در دانشگاه جرج‌تاون می‌گوید: مصر در هر مورد زمینه اندکی برای مذاکره یک معامله مطلوب دارد. مصر با رسمی کردن این ادعا در «قراردادهای آب‌های رود نیل» در سال ۱۹۵۹، همیشه از بزرگترین سهم خود از آب رود نیل و با توجه اندک به نیازهای کشورهای بالادست رودخانه دفاع کرده است. شاید آمریکا بتواند به‌عنوان واسط در مذاکرات بین مصر و اتیوپی عمل کند. آمریکا نقش مهمی نیز در پشت صحنه قاهره و آدیس‌آبابا ایفا کرده است. (یک متحد کلیدی در درگیری‌های سومالی و سودان جنوبی). اما بعد از روی کار آمدن ترامپ، شورای امنیت ملی آمریکا و وزارت امور خارجه این کشور علاقه بسیار اندکی به مسائل آفریقا نشان داده است. به گفته استنلی مصر نیاز به سرمایه‌گذاری در نمک‌زدایی برای آب تازه مانند آنچه عربستان سعودی انجام می‌دهد و آبیاری قطره‌‌ای، دارد. اکنون که مصر با «بحران محیط‌زیستی» روبه‌رو است، سرمایه‌گذاری دولتی بهتر در برنامه‌ریزی خانوادگی برای مدت طولانی‌تر راه‌گشا خواهد بود. اما با رود نیل که دیگر حق طبیعی مردم مصر نیست و دلتای نیل که به تدریج به سمت دریا ناپدید می‌شود، میلیون‌ها نفر از مردم مصر ناگزیر خواهند بود تا برای آینده قابل زندگی به دنبال جای دیگری برای زندگی باشند.
ارسال نظر