مرد واقف

رضا سلیمان نوری
کارشناس‌ارشد ایران‌شناسی و خراسان‌پژوه

«من پیشرفت ایران را منحصرا در دو چیز تشخیص داده‌ام؛ یکی رعایت حفظ‌الصحه (بهداشت و درمان) و دیگری ترقی معارف. برای رعایت حفظ‌الصحه در چناران که منطقه محرومی بین قوچان و مشهد است، یک بهداری ایجاد و برای ترقی معارف، خانه پدری‌ام را به کتابخانه تبدیل کرده‌ام.» این جمله معروف‌ترین نوشتار به یادگار مانده از بزرگترین واقف فرهنگی ایران است. مردی که در طول عمر طولانی 101 ساله‌اش نشیب و فرازهای بسیاری را دید و ظهور و سقوط پنج پادشاه، دو سلسله حکومتی را از نزدیک مشاهده کرد. سخن از حاج حسین ملک است، همان فردی که مشهدی‌ها با باغ ملک‌آباد و پارک وکیل‌آباد می‌شناسندش و تهرانی‌ها با موزه وکتابخانه بزرگ ملک.

حاج حسین را باید سردمدار سنت حسنه وقف در دوران معاصر ایران لقب داد. همان‌گونه که می‌دانید وقف یکی از سنن بسیار خوب اسلامی است که ردپای آن از نخستین سال‌های تاسیس جامعه اسلامی تاکنون در زوایای مختلف زندگی مسلمان دیده شده و بی‌شک در آینده نیز دیده خواهد شد. سنتی حسنه که ناشی از بزرگ‌منشی و دینداری شخص واقف بوده و سرانجامش بهبود اوضاع فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و.... جامعه براساس نیت واقف از آن وقف است. در این بین حاج‌ حسین‌آقای ملک که نیاکانش همگی اهل فرهنگ بودند و علاوه بر تجارت، دستی در شعر و ادب نیز داشتند، وقف فرهنگی را برترین وقف‌ها تلقی می‌کرد و برهمین اساس ثروت انبوه خود را که برخی به ارث رسیده از پدرش، محمدکاظم ملک‌التجار، و برخی ثمره تلاش‌های تجاری بسیار خود بود و اغلب به ملک در مناطق مختلف کشور به‌ویژه خراسان تبدیل شده بود، را وقف کرد. بخشی وقف آستان قدس و بخشی وقف مردم مشهد.

نخستین وقف‌نامه

حاج حسین ملک نخستین گام برای وقف اموال خود را در 6 آبان ماه 1316 خورشیدی برداشت. او در این روز کتابخانه‌ای را که جمع‌آوری کتب خطی و نادر آن از سال 1278 مهم‌ترین برنامه غیرتجاری او محسوب می‌شد و در خانه پدری او در بازار بین‌الحرمین تهران قرار داشت، به همراه تمام اثاثیه و کتاب‌های موجود در آن وقف آستان امام رضا(ع) کرد تا «شعبه‌ای از کتابخانه مقدسه رضویه» باشد و «کافه و عامه افراد سکنه ایران بدون رعایت ملیت حق استفاده داشته باشند.» آنچه وقف شد علاوه بر هزاران نسخه خطی نفیس یا چاپ سنگی شامل فرش‌ها، لوسترها، مبلمان و تابلوهای نقاشی بود که او به‌عنوان لوازم و تجملات زندگی شخصی از آن‌ها استفاده می‌کرد. همچنین مجموعه‌های تمبر، سکه، آثار لاکی و تابلوهای نقاشی میانشان دیده می‌شد. این آثار ابتدا کنار کتابخانه به نمایش درآمدند و سپس هسته اولیه موزه ملک را شکل دادند. ملک در وقف‌نامه کتابخانه، تولیت موقوفه را به خود اختصاص داده که پس از مرگ به نایب‌التولیه آستان قدس رضوی سپرده شد. دو تن از فرزندانش و مدعی‌العموم دیوان عالی تمیز (دادستان کل کشور در تشکیلات امروزی قوه قضائیه) نیز به‌عنوان ناظر اجرای وقف‌نامه تعیین شدند. طبق وقف‌نامه، کتابخانه ملی ملک همه روزه به جز تعطیلات برای استفاده عموم باز است، اما بیرون دادن و بردن کتاب ممنوع است و کتاب‌ها باید در محل کتابخانه مطالعه شوند.

مصارف وقف‌نامه‌ها

حاج حسین ملک در طول زمان 7 وقف‌نامه دیگر نیز تنظیم کرد که نخستین آن‌ها در سال 1325 خورشیدی و آخرین آن‌ها در سال 1340 بود. او در این مدت البته با احتساب وقف‌نامه سال 1316 روی هم، 63 هزار هکتار از اراضی موروثی و خانوادگی خود را وقف آستان قدس رضوی کرد. یکی از پربارترین این وقف‌نامه‌ها در 25 فروردین ماه 1330 توسط حاج حسین تنظیم شد و در جریان آن 20 قطعه زمین بزرگ کشاورزی در خراسان و تعداد زیادی دکان در بازار تهران وقف آستان قدس رضوی شد تا درآمدشان به کتابخانه اختصاص پیدا کند. تولیت و نظارت تمامی این موقوفات نیز همانند وقف‌نامه اول بود و در آمد آن‌ها اغلب صرف خرید کتاب و لوازم موزه، اداره کتابخانه شامل مرمت کتاب‌ها و حقوق کارکنان، برپایی جشن در سالروز ولادت پنج تن آل‌عبا (ع) و بعثت پیامبر اسلام (ص) و میلاد فرخنده امام رضا (ع)، برپایی مراسم سوگواری در روزهای هفتم تا یازدهم محرم و سرانجام برگزاری مراسم یادبود در سالروز درگذشت واقف می‌شود.

اقدامات عام‌المنفعه دیگر

حاج حسین ملک همان‌گونه که در ابتدای این مطلب هم بدان اشاره شد، علاوه بر وقف‌نامه‌های هشت‌گانه بالا که طی آنها بخش اعظم اموال خود را به آستان قدس واگذار کرد به نوعی تنها واقف کشور محسوب می‌شود که در آستان قدس بخش ویژه‌ای را به نام موقوفات خود ثبت کرده است و اقدامات عام‌المنفعه دیگری نیز انجام داد که نام او را برای همیشه جاودان کرده است. یکی از این اقدامات وقف عام باغ وکیل‌آباد مشهد برای استفاده عمومی مردم مشهد و زائران به عنوان تفرجگاه بود. او همچنین با اختصاص دومیلیون متر مربع زمین جهت ساخت خانه برای فرهنگیان تلاش کرد تا شرایط زندگی برای اهل فرهنگ را تا حدی سهل‌تر کند.

پاداش نهایی

حاج حسین ملک که باید از او به‌عنوان بزرگترین واقف فرهنگی و مرد وقف معاصر نام برد، سرانجام مزد تمام خوبی‌های انجام داده برای اعتلای فرهنگی پرچم سبز رضوی و فرهنگ پاک علوی را از امام خوبی‌ها گرفت. این پاداش، سکونت ابدی او در غرفه شرقی دارالحفاظ حرم مطهر رضوی پس از درگذشت در 4 مرداد سال 1351 خورشیدی بود تا بدین‌گونه بدن جسمانی او در یکی از نزدیک‌ترین فواصل ممکن با ضریح پاک معصومی باشد که خود را خادم آن حضرت و زائرانش می‌پنداشت و در تمام عمر تلاش داشت به نوعی چه از منظر فرهنگی و چه اجتماعی بر سطح آسایش ایشان بیفزاید.