تنظیم سه منظوره تقویم تعطیلات

فاز «صفر» طرح اصلاح و بازنگری جدی در تقویم تعطیلات کشور، سرانجام با تصویب یک دستورالعمل در هیات دولت، رسما کلید خورد. دولت با هدف کنترل آلودگی هوای کلان‌شهرها، سازمان محیط زیست را مامور تشکیل یک کمیته مطالعاتی مرکب از نمایندگان ۷ وزارتخانه برای «بررسی و امکان‌سنجی کاهش روزها و ساعات ایام کار» کرده است. در قالب این مصوبه، مجموعه‌ای از دستگاه‌های دولتی مکلف شده‌اند از شهریور ماه، ظرف سه ماه، نسبت به کاهش روزهای کاری هفته، مطالعات لازم را انجام دهند و نتایج آن را به هیات دولت گزارش کنند.

این تکلیف، به نوعی، فاز «صفر» طرح تنظیم و نوسازی تقویم تعطیلات محسوب می‌شود.

هرچند هدف اولیه مصوبه دولت، دستیابی به راهکار پایدار برای کاهش ترافیک و منابع آلاینده هوا از طریق کاهش روزهای کاری هفته است اما تحقق آن، جز از طریق «افزایش تعطیلی آخر هفته از یک روز به دو روز» امکان‌پذیر نیست.

آخر هفته دو روزه، از یک سو تعداد روزهای کاری هفته را کاهش می‌دهد و از سوی دیگر به اصلاح نظام آشفته تعطیلات نافرم و غیرمفید پراکنده در طول سال، منجر می‌شود.

طی همه این سال‌ها آشفتگی تقویم تعطیلاتی کشور، سبب شده برخی‌ها به غلط این تصور برایشان به‌وجود بیاید که مجموع روزهای تعطیل در ایران، بیش از سایر کشورها است. این در حالی است که تحقیقات مستند «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد: مجموع روزهای تعطیل در ایران شامل تعطیلی یک روزه هفته و تعطیلات مناسبتی، ۴۰ روز کمتر از میانگین روزهای تعطیل در حداقل ۱۵۰ کشور با ویژگی‌های مختلف -توسعه‌یافته، اسلامی، آسیایی و اروپایی- است.

تقویم روزها در ایران علاوه‌بر کمبود تعطیلات کل سال، یک اشکال بزرگ دیگر نیز دارد که به نقص فنی تعطیلی آخر هفته مربوط است. در بیش از ۱۰۰ کشور جهان، تعطیلی آخر هفته، دو روزه است. رفع این دو اختلال قدیمی از متن تقویم تعطیلات کشور، در حال حاضر به موازات مصوبه مطالعاتی دولت، از طریق فعالان بخش تولید و صنعت کشور و همچنین سازمان گردشگری در حال تعقیب و پیگیری است.

نتایج بررسی‌های «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد: افزایش تعطیلی آخر هفته به دو روز به عنوان الگوی جهانی تقویم تعطیلات، چنانچه در کشور پیاده‌سازی شود نه‌تنها آشفتگی موجود در تعطیلات را رفع می‌کند که سه تاثیر مثبت در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت به ترتیب برای «مسافرت‌های مردم»، «محیط‌زیست و اقتصاد شهرهای توریستی و کلان‌شهر تهران» و همچنین «اقتصاد کشور» به همراه خواهد داشت.

آخر هفته دو روزه، در گام اول و به صورت آنی، پروسه عذاب آور «مسافرت در تعطیلات مناسبتی بیش از یک روز» را متوقف می‌کند و باعث می‌شود «رنج سفر» به شهرهای شمالی که در معدود تعطیلات چند روزه طول سال، به شکل گره‌های کور ترافیکی چندین ساعته در جاده، مسافران را پشیمان می‌کند، به «لذت سفر» در تعطیلات آخر هفته، تبدیل شود. درصورت افزایش تعطیلی آخر هفته به دو روز، شانس و فرصت مسافرت برای خانوارها و گردشگران، چندین برابر وضع موجود می‌شود طوری‌که خانوارها در همه هفته‌های سال - و نه صرفا در دو سه تعطیلی چند روزه- امکان برنامه‌ریزی برای مسافرت پیدا می‌کنند. بنابراین، احتمال تمرکز سفر به یک نقطه خاص از کشور، به شدت کاهش پیدا می‌کند و جریان مسافرت‌ها، روان و در عین حال، تقویت خواهد شد. کارشناسان گردشگری معتقدند در صورت سازماندهی تقویم تعطیلات، سایر شهرهای توریستی کشور به مقصد سفر تبدیل خواهد شد و موقعیت فعلی دو سه استان شمالی به سایر استان‌های بکر و پرجاذبه، تعمیم پیدا می‌کند. این اتفاق، در گام دوم، ‏ دو وضعیت آشفته شهرهای بزرگ از جمله شهرهای شمالی کشور را در میان‌مدت، تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و سبب رفع آنها می‌شود.

«ترافیک و آلودگی هوا» و «کمبود منابع مالی پایدار در بودجه شهرداری»، دو چالش اصلی شهرهای بزرگ کشور بخصوص تهران به حساب می‌آید. در دنیا برای این دو مشکل زیست محیطی و اقتصادی در شهرهای ایران، نسخه تجربه شده‌ای وجود دارد که در «کاهش ایام کار هفته» خلاصه می‌شود.

در صورتی که روزهای کاری هفته از شش روز فعلی به پنج روز کاهش پیدا کند، دو اتفاق ترافیکی در شهر تهران خواهد افتاد، به این صورت که مجموع ساعات تردد شاغلین با خودروهای شخصی در هفته، کاهش پیدا می‌کند و در نتیجه، میزان مصرف سوخت و تولید منابع آلاینده هوا، کم می‌شود. اتفاق دوم نیز کاهش بار ترافیک شبانگاهی در تهران خواهد بود. تاثیر آنی کاهش ایام کاری هفته به حدی روشن است که در طول یک دهه گذشته و در فصل سرد و هنگام بروز پدیده وارونگی هوا، کمیته اضطرار آلودگی هوای شهر تهران و دیگر کلان‏شهرها نسبت به تعطیلی مقطعی مدارس، ادارات دولتی و بانک‏ها به‌منظور مهار آلودگی هوا روی آورده اند. نزدیک به ۸۰ درصد منابع آلاینده و ذرات سمی موجود در هوای تهران ناشی از منابع متحرک (خودروها) است.

پایتخت‌نشین‌ها، ‏ به‌دلیل فقر اوقات فراغت و کمبود ساعات آزاد و غیرکاری، در ساعات پایان وقت اداری، برای انجام امورات مختلف از جمله خریدهای روزمره و هفتگی، دید و بازدید و گردش و تفریح، مجددا وارد خیابان‌ها می‌شوند و این موضوع سبب شده دامنه پیک ترافیک عصرگاهی به ساعات پایانی شب کشیده و باعث قفل شدن معابر و در نتیجه اتلاف وقت مفید افراد در ترافیک شود. اما آخر هفته دو روزه، چون‌که اوقات فراغت را افزایش می‌دهد از شدت ترافیک تردد غیرکاری در ایام کاری هفته می‌کاهد و به توزیع جریان سفرهای درون شهری در طول هفته منجر می‌شود. اصلاح و تنظیم تقویم تعطیلات در ایران از طریق افزایش تعطیلی آخر هفته، چالش اقتصادی و مالی شهرداری‌ها را نیز در میان‌مدت مرتفع می‌کند.

در حال حاضر بیش از نیمی از منابع مالی بودجه شهر تهران و سایر کلان شهرها، به درآمد مسموم و مخرب عوارض ساخت و ساز وابسته است. این منبع مالی، از یک سو متزلزل و ناپایدار است و با هر بار رکود مسکن، به شدت کاهش یافته و سبب تنگنای مالی شهرداری در پوشش هزینه‌های سنگین شهر می‌شود و از سوی دیگر کسب آن به ایجاد هزینه‌های پنهان در شهر ختم می‌شود. با افزایش درآمد ناشی از عوارض ساخت‌وساز در شهرداری، عملا حجم صدور پروانه‌های ساختمانی افزایش پیدا می‌کند. این به معنای افزایش سلسله‌وار ظرفیت جمعیت‌پذیری شهر، تراکم جمعیت، تقاضای سفر و در نهایت تشدید بحران ترافیک و آلودگی هوا است. دولت‌های محلی در خیلی از کشورهای توسعه یافته، بخش قابل توجهی از منابع مالی پایدار خود را از محل صنعت گردشگری و صنایع و خدمات وابسته به آن، تامین می‌کنند.

در عمده شهرهای توریستی اروپایی، ۱۰ درصد منابع بودجه سالانه دولت محلی (شهرداری) از محل دریافت مالیات از مراکز اقامتی و هتل‌ها تامین می‌شود. این، فقط بخشی از عایدی صنعت گردشگری برای اقتصاد شهرها است. بخش دیگر که به شکل غیر مستقیم نصیب شهرداری‌ها می‌شود، رونق خدمات گردشگری شامل افزایش حجم فعالیت رستوران‌ها، مراکز فروش، شهربازی و مراکز خدماتی است که متناسب با آن، حجم عوارض کسب و پیشه دریافتی توسط شهرداری نیز افزایش پیدا می‌کند. در ایران، حدود یک سوم مالیات بر ارزش افزوده دریافتی توسط دولت از صنوف مختلف، بین شهرداری‌ها توزیع می‌شود. بنابراین متناسب با افزایش حجم فروش مراکز گردشگری و تفریحی، درآمد پایدار شهرداری از محل مالیات بر ارزش افزوده نیز تقویت می‌شود.

کارشناسان اقتصاد شهر معتقدند شهر تهران با همین وضع آشفته، از ظرفیت کافی برای رونق گردشگری برخوردار است اما به‌دلیل نبود وقت آزاد پایتخت‌نشین‌ها، گردش و تفریح از اولویت خارج شده است. تهران در میان‌مدت پس از افزایش تعطیلی آخر هفته، ‏ از بابت راه‌اندازی کسب و کارهای مرتبط با تفریح و گردشگری، رونق خواهد گرفت و باعث می‌شود محدوده مرکزی شهر که حجم زیادی ساختمان اداری و دولتی را در خود جا داده است، با راه‌اندازی فضاهای تفریحی، از شب‌مردگی خارج شود.

یک دستاورد دیگر آخر هفته دو روزه، برای اقتصاد شهرها که نصیب شهرهای شمالی کشور می‌شود، فرصت‌سازی برای راه‌اندازی بازار حرفه‌ای مراکز سکونتی و اجاره انبوه ویلا است.

در شهرهای شمالی با تعطیلات دو روزه آخر هفته، نه‌تنها اوضاع مالی شهرداری‌ها بهبود پیدا می‌کند که روند تخریب و تغییر کاربری اراضی سبز و همچنین جنگل‌خواری ویلاسازها به‌واسطه «شکل‌گیری بازار اجاره‌داری حرفه‌ای مراکز اقامتی»، فروکش می‌کند.

پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تنظیم و اصلاح هدفمند تقویم تعطیلاتی کشور چون که روزهای تعطیل موثر در طول سال را از سطح فوق‌العاده نازل فعلی ارتقاء می‌دهد، باعث می‌شود در هر آخر هفته، تقاضای سفر به شهرهای خوش آب و هوا و توریستی به‌وجود بیاید. پیامد مثبت این موضوع، میزان علاقه و اشتیاق در سرمایه‌گذاران بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های تفریحی و گردشگری را افزایش می دهد. در نتیجه بخش خصوصی به راه‌اندازی نهادهای اجاره‌داری حرفه‌ای ویلا به‌واسطه افزایش تقاضای سفر و توزیع سفرها در حجم ثابت در طول سال، تشویق خواهند شد.

توانمند شدن شهرداری‌های شهرهای شمالی از محل سرمایه‌گذاری در این بازار -اجاره ویلا، سوییت و...- و همچنین دریافت عوارض سالانه از این مکان‌ها، باعث دست کشیدن آنها از صدور مجوزهای تغییر کاربری خواهد شد که این موضوع از روند تخریب زمین‌های سبز و کشاورزی جلوگیری می‌کند. برخی صاحب‌نظران مالیه شهر حتی معتقدند امکان دریافت عوارض تردد از جاده‌های منتهی به شهرهای شمالی مستقیم توسط شهرداری‌ها مشروط به هزینه‌کرد آن در جهت توسعه جذابیت‌های تفریحی و اقامتی شهرها، وجود دارد.

بررسی‌های «دنیای اقتصاد» درباره آثار بلندمدت نظم بخشی به تقویم تعطیلات و دو روزه شدن تعطیلی آخر هفته حاکی است بازتاب این اتفاق را می‌توان در رشد اقتصادی کشور در گذر زمان مشاهده کرد. هرچند برخی صاحب‌نظران در این زمینه می‌گویند، در صورت افزایش تقاضای سفر به‌واسطه نظم بخشی به تعطیلات، ظرف حداکثر ۶ ماه -کوتاه‌مدت- صنعت گردشگری و خدمات وابسته با افزایش در حجم فروش مواجه می‌شود و این می‌تواند باعث افزایش تولید ناخالص داخلی و رشد مثبت اقتصادی شود. تحقیقات جهانی در این باره مشخص می‌کند: رونق و توسعه بازار گردشگری، ۵/ ۱ درصد در رشد تولید ناخالص موثر است.

تعطیلی دو روزه آخر هفته، به شکل غیر مستقیم بر رشد اقتصادی نیز موثر خواهد بود. افزایش اوقات فراغت شاغلان رابطه مستقیم با میزان بهره‌وری کار دارد. بنابراین هر چقدر فرصت سفر و تفریح برای افراد و کارمندان ایجاد شود، زمان کار مفید که در ایران فوق‌العاده پایین است، افزایش پیدا می‌کند.

در حال حاضر مجموع ساعات کاری در هفته در ایران ۴۴ ساعت است اما در کشورهای توسعه‏یافته از جمله آمریکا، کمتر و ۴۰ ساعت است. این موضوع نشان می‏دهد در دنیای توسعه‏یافته، ساعات اسمی کار هفته، به تنهایی شاخص مناسبی برای محاسبه بازدهی و بهره‏وری نیست، بلکه «کار مفید» باید مبنای سنجش بازدهی قرار بگیرد. سرانه ساعت کار مفید در آلمان دو برابر ایران است. بنابراین، بهره‏وری کار باید در کشور افزایش یابد که راهکار اصلی آن، تقویت اوقات فراغت و پایان دادن به سرکوب تقاضای سفر و گردش از طریق افزایش تعطیلی آخر هفته به دو روز، خواهد بود. انتظار بر این است، تکلیف مصوب دولت در خصوص تشکیل یک کمیته مطالعاتی برای امکان‌سنجی کاهش ساعات و ایام کار هفته، به تصمیم عملیاتی برای افزایش تعطیلی آخر هفته منجر شود تا تحولات سه منظوره ناشی از این نوسازی تقویم تعطیلات، در کشور رخ دهد.

هیات وزیران در نوزدهم خردادماه سال جاری با تصویب «برنامه جامع کاهش آلودگی هوای کلان‏شهرها» احکامی در زمینه تکالیف تمام دستگاه‏ها در سه بخش منابع متحرک، منابع ساکن و احکام عمومی مصوب و اوایل تیرماه ابلاغ کرد. در یکی از احکام عمومی این مصوبه که بیش از ۲۰ بند دارد، سازمان حفاظت محیط زیست مکلف شده با همکاری وزارت کشور و دیگر دستگاه‏های مرتبط شامل وزارتخانه‏های آموزش و پرورش، راه و شهرسازی، اطلاعات، صنعت، معدن و تجارت، فرهنگ و ارشاد اسلامی، علوم، تحقیقات و فناوری، سازمان مدیریت و برنامه‏ریزی کشور و نیروی انتظامی، ظرف مدت سه ماه از زمان ابلاغ نسبت به «بررسی و ارائه بسته مدیریت تقاضای سفر» اقدام کنند. از محورهای مورد اشاره در این مصوبه کاهش ایام کاری ادارات دولتی، کاهش ایام تحصیلی مدارس و نیز تغییر ساعات شروع و پایان کار دستگاه‏های اجرایی است که باید درباره آن مطالعه و اعلام نظر شود.

این نخستین اقدام رسمی و قانونی دولت برای کاهش ایام کاری هفته است که چندی پیش اعضای اتاق بازرگانی تهران به‏عنوان فعالان اقتصادی بخش خصوصی تحت عنوان توزیع مناسب روزهای تعطیل در کل ایام سال در قالب دو روزه شدن تعطیلات آخر هفته و هماهنگ شدن تعطیلات کشورهای شریک تجاری ایران، مطرح کرده بودند.

کمیته مذکور از چند روز دیگر کار خود را شروع می‌کند و رسما مسوولیت دارد که طی مدت سه ماه با همکاری کارشناسان و صاحب‌نظران در ارتباط با کاهش ایام کاری هفته مطالعه و پس از بررسی همه جانبه موضوع، نتیجه را به دولت اعلام کند.