تأملی بر چالش‌های امنیتی مرزهای شرقی کشور
مهدی نایه‌در* امروزه ما در جهانی زندگی می کنیم که به تعبیر اولریک بک در کتاب خود با عنوان «جامعه مخاطره‌آمیز: به سوی یک نوگرایی نوین» می توان آن را جامعه مخاطره‌آمیز نامید. به زعم او و برخی دیگر از اندیشمندان اجتماعی معاصر اگر قضیه اساسی در دوران صنعتی اولیه ثروت و توجه به این امر بود که ثروت را چگونه می‌توان به طور برابر توزیع کرد، قضیه اساسی در دوران کنونی مخاطره و تأکید بر این امر است که چگونه می توان از آن جلوگیری کرد، کاهش اش داد یا آن را از میان برداشت. در جامعه صنعتی اولیه برابری، آرمان بود، حال آن که در عصر کنونی امنیت آرمان است.
مهدی نایه‌در* امروزه ما در جهانی زندگی می کنیم که به تعبیر اولریک بک در کتاب خود با عنوان «جامعه مخاطره‌آمیز: به سوی یک نوگرایی نوین» می توان آن را جامعه مخاطره‌آمیز نامید. به زعم او و برخی دیگر از اندیشمندان اجتماعی معاصر اگر قضیه اساسی در دوران صنعتی اولیه ثروت و توجه به این امر بود که ثروت را چگونه می‌توان به طور برابر توزیع کرد، قضیه اساسی در دوران کنونی مخاطره و تأکید بر این امر است که چگونه می توان از آن جلوگیری کرد، کاهش اش داد یا آن را از میان برداشت. در جامعه صنعتی اولیه برابری، آرمان بود، حال آن که در عصر کنونی امنیت آرمان است.(گیدنز،774:1386)امروزه مفهوم سنتی از امنیت که بر بعد نظامی تأکید داشت، جای خود را به مفهوم امنیت در ابعاد مختلف داده است.
باری بوزان، امنیت را رهایی نسبی از تهدیدات زیان‌بخش تعریف می کند. بوزان امنیت بشری را در پنج مقوله طبقه بندی می کند: امنیت نظامی، امنیت سیاسی، امنیت اقتصادی، امنیت اجتماعی و امنیت زیست‌محیطی.
به عقیده او، این پنج حوزه جدای از یکدیگر عمل نمی کنند. هریک از آنها کانونی را در مساله امنیت و شیوه ایرا برای ترتیب بندی اولویت ها تعریف می کند، اما همگی در شبکه نیرومندی از روابط و پیوندها در هم تنیده شده اند.
مناطق مرزی به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و قومیتی خاصی که دارند، به‌عنوان زمینه و بستری برای تامین امنیت و یا بالعکس ناامنی عمل می‌کنند. به علاوه مناطق مرزی با یک سری تهدیدات امنیتی مواجه هستند که خاستگاه بیرونی دارد، زیرا یکی از عوامل موثر بر امنیت همسایگان هستند. جمهوری اسلامی ایران با داشتن ۱۵ همسایه از طریق خشکی و دریا پس از روسیه و همراه با چین دومین کشور از نظر تعداد همسایگان است. در بین مناطق مرزی کشور مرزهای شرقی شرایط به نسبت خاصی دارند که در این نوشتار به بررسی مهم‌ترین چالش‌های فراروی امنیت مرزهای شرقی پرداخته می‌شود. به زعم نگارنده مهم‌ترین موانع و مولفه‌های ضربه‌گیر امنیت مرزهای شرقی کشور عبارتند از:
1)قاچاق مواد مخدر: یکی از بزرگترین مرزهای جمهوری اسلامی ایران با همسایه شرقی خود، افغانستان است. این کشور به استناد گزارش‌های بین‌المللی بزرگترین تولیدکننده موادمخدر جهان است. وجود مرزهای طولانی شرقی کشورمان با افغانستان، حمایت اشغالگران از کشت و صدور تریاک و انواع مشتقات مواد مخدر، مجهز بودن سوداگران بین المللی تجارت مواد افیونی به انواع وسایل و تجهیزات جنگی و مخابراتی، قاچاق مواد مخدر را به عنوان یکی از مهم ترین مولدهای ناامنی در مرز ایران و افغانستان مطرح کرده است. نکته قابل‌تامل این است که مناطق مرزی به علت قرار گرفتن در مجاورت افغانستان بیشترین آسیب‌پذیری را از مواد مخدر نسبت به بقیه مناطق دارند و این مساله تاثیرگذاری‌های پیدا و پنهان زیادی بر این مناطق دارد.
۲)وجود روستاهای متعدد و پراکنده در جوار مرز: بسیاری از صاحب‌نظران پراکندگی جمعیت در مناطق مرزی را به دلیل سهمی که نیروهای مردمی می‌توانند در افزایش امنیت و دفاع از تمامیت ارضی برعهده بگیرند، عامل ایجاد امنیت می‌دانند، به زعم نگارنده به دلیل ضعف زیرساخت‌های اقتصادی و فرهنگی در مرزهای شرقی این امر خود به عامل ایجاد ناامنی مبدل شده است. گواه این ادعا گرایش ساکنان روستاهای مرزی به قاچاق است.
3)حضور نیروهای فرامنطقه‌ای در کشورهای همسایه شرقی: حضور نیروهای فرامنطقه‌ای در همسایگی دیوار به دیوار ما و در مجاورت مرزهای ملی جمهوری اسلامی از زمره چالش‌های امنیتی مرزهای شرقی کشور است، به‌ویژه اینکه بیشترین مراکز نظامی و جاسوسی آمریکا در منظومه امنیتی جمهوری اسلامی ایران در افغانستان واقع شده است که این امر می‌تواند بازخوردی منفی بر تحقق امنیت پایدار در مرزهای شرقی داشته باشد.
۴)توسعه نامتوزان اقتصادی مناطق مرزی: مرزهای شرقی به دلایل مختلف از مناطق کمتر برخوردار و توسعه‌نیافته کشور به‌شمار می‌روند و به تبع این کمتر توسعه‌یافتگی موجب گرایش مرزنشینان به قاچاق مواد مخدر، قاچاق کالا و ... شده است.
5)بی‌ثباتی همسایگان شرقی: بی‌تردید هر گونه بی‌ثباتی سیاسی امنیتی در هر کدام از کشورهای پاکستان و افغانستان باعث انتقال ناامنی به مناطق مرزی کشورهای همجوار می‌شود. از سوی دیگر تغییر پی‌درپی دولت‌های شرق کشور منجر به بی‌ثباتی در وضع و اجرای قوانین و مقررات مرزی شده است. برای مثال یکی از موانعی که در میان‌مدت، پتانسیل تولید تنش‌های امنیتی با افغانستان را دارد، نبود رژیم جامع مرضی‌الطرفین برای بهره‌برداری از حقابه رودخانه‌های هیرمند و هریرود است. اهمیت این مقوله به این دلیل است که وجود این رودخانه‌ها مزیت قابل‌توجهی برای فعالیت‌های کشاورزی و اقتصادی برخی مناطق مرزی شرق کشور دارد.
۶)ورود غیر قانونی اتباع بیگانه: ورود غیرمجاز اتباع خارجی از کشورهای شرقی یکی دیگر از چالش‌های امنیتی مرزهای شرقی است. ورود اتباع بیگانه به صورت غیرمجاز دارای بازخورد منفی بر ابعاد مختلف امنیت از جمله امنیت عمومی، روانی و صنفی است. علاوه بر این ورود آنها به تعبیر خود مرزبانان «عدّه ئ عُدّه» زیادی از هنگ‌های مرزی را به خود معطوف می‌کنند.
کوتاه سخن اینکه به استناد تحقیقات علمی متعدد انجام شده، امنیت و توسعه، تاثیرات متقابلی بر هم دارند.
به گونه ای که هر اقدامی در فرایند توسعه، تأثیرات مستقیمی بر فرایند تحقق امنیت می گذارد و بالعکس. به این ترتیب مناطق دارای شاخص های بالای توسعه از ضرایب امنیتی بالاتری نسبت به مناطق توسعه نیافته تر برخوردارند. فهرست چالش‌های امنیتی مرزهای شرقی کشور بیانگر این است که سوای حضور نیروهای فرامنطقه‌ای کلید اصلی نجات از سایر چالش‌های امنیتی مرزهای شرقی کشور در توسعه اقتصادی و تقویت معیشت مرزنشینان است که تحقق آن تدبیر لازم را می‌طلبد.
*کارشناس ارشد توسعه
باری بوزان، امنیت را رهایی نسبی از تهدیدات زیان‌بخش تعریف می کند. بوزان امنیت بشری را در پنج مقوله طبقه بندی می کند: امنیت نظامی، امنیت سیاسی، امنیت اقتصادی، امنیت اجتماعی و امنیت زیست‌محیطی.
به عقیده او، این پنج حوزه جدای از یکدیگر عمل نمی کنند. هریک از آنها کانونی را در مساله امنیت و شیوه ایرا برای ترتیب بندی اولویت ها تعریف می کند، اما همگی در شبکه نیرومندی از روابط و پیوندها در هم تنیده شده اند.
مناطق مرزی به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و قومیتی خاصی که دارند، به‌عنوان زمینه و بستری برای تامین امنیت و یا بالعکس ناامنی عمل می‌کنند. به علاوه مناطق مرزی با یک سری تهدیدات امنیتی مواجه هستند که خاستگاه بیرونی دارد، زیرا یکی از عوامل موثر بر امنیت همسایگان هستند. جمهوری اسلامی ایران با داشتن ۱۵ همسایه از طریق خشکی و دریا پس از روسیه و همراه با چین دومین کشور از نظر تعداد همسایگان است. در بین مناطق مرزی کشور مرزهای شرقی شرایط به نسبت خاصی دارند که در این نوشتار به بررسی مهم‌ترین چالش‌های فراروی امنیت مرزهای شرقی پرداخته می‌شود. به زعم نگارنده مهم‌ترین موانع و مولفه‌های ضربه‌گیر امنیت مرزهای شرقی کشور عبارتند از:
1)قاچاق مواد مخدر: یکی از بزرگترین مرزهای جمهوری اسلامی ایران با همسایه شرقی خود، افغانستان است. این کشور به استناد گزارش‌های بین‌المللی بزرگترین تولیدکننده موادمخدر جهان است. وجود مرزهای طولانی شرقی کشورمان با افغانستان، حمایت اشغالگران از کشت و صدور تریاک و انواع مشتقات مواد مخدر، مجهز بودن سوداگران بین المللی تجارت مواد افیونی به انواع وسایل و تجهیزات جنگی و مخابراتی، قاچاق مواد مخدر را به عنوان یکی از مهم ترین مولدهای ناامنی در مرز ایران و افغانستان مطرح کرده است. نکته قابل‌تامل این است که مناطق مرزی به علت قرار گرفتن در مجاورت افغانستان بیشترین آسیب‌پذیری را از مواد مخدر نسبت به بقیه مناطق دارند و این مساله تاثیرگذاری‌های پیدا و پنهان زیادی بر این مناطق دارد.
۲)وجود روستاهای متعدد و پراکنده در جوار مرز: بسیاری از صاحب‌نظران پراکندگی جمعیت در مناطق مرزی را به دلیل سهمی که نیروهای مردمی می‌توانند در افزایش امنیت و دفاع از تمامیت ارضی برعهده بگیرند، عامل ایجاد امنیت می‌دانند، به زعم نگارنده به دلیل ضعف زیرساخت‌های اقتصادی و فرهنگی در مرزهای شرقی این امر خود به عامل ایجاد ناامنی مبدل شده است. گواه این ادعا گرایش ساکنان روستاهای مرزی به قاچاق است.
3)حضور نیروهای فرامنطقه‌ای در کشورهای همسایه شرقی: حضور نیروهای فرامنطقه‌ای در همسایگی دیوار به دیوار ما و در مجاورت مرزهای ملی جمهوری اسلامی از زمره چالش‌های امنیتی مرزهای شرقی کشور است، به‌ویژه اینکه بیشترین مراکز نظامی و جاسوسی آمریکا در منظومه امنیتی جمهوری اسلامی ایران در افغانستان واقع شده است که این امر می‌تواند بازخوردی منفی بر تحقق امنیت پایدار در مرزهای شرقی داشته باشد.
۴)توسعه نامتوزان اقتصادی مناطق مرزی: مرزهای شرقی به دلایل مختلف از مناطق کمتر برخوردار و توسعه‌نیافته کشور به‌شمار می‌روند و به تبع این کمتر توسعه‌یافتگی موجب گرایش مرزنشینان به قاچاق مواد مخدر، قاچاق کالا و ... شده است.
5)بی‌ثباتی همسایگان شرقی: بی‌تردید هر گونه بی‌ثباتی سیاسی امنیتی در هر کدام از کشورهای پاکستان و افغانستان باعث انتقال ناامنی به مناطق مرزی کشورهای همجوار می‌شود. از سوی دیگر تغییر پی‌درپی دولت‌های شرق کشور منجر به بی‌ثباتی در وضع و اجرای قوانین و مقررات مرزی شده است. برای مثال یکی از موانعی که در میان‌مدت، پتانسیل تولید تنش‌های امنیتی با افغانستان را دارد، نبود رژیم جامع مرضی‌الطرفین برای بهره‌برداری از حقابه رودخانه‌های هیرمند و هریرود است. اهمیت این مقوله به این دلیل است که وجود این رودخانه‌ها مزیت قابل‌توجهی برای فعالیت‌های کشاورزی و اقتصادی برخی مناطق مرزی شرق کشور دارد.
۶)ورود غیر قانونی اتباع بیگانه: ورود غیرمجاز اتباع خارجی از کشورهای شرقی یکی دیگر از چالش‌های امنیتی مرزهای شرقی است. ورود اتباع بیگانه به صورت غیرمجاز دارای بازخورد منفی بر ابعاد مختلف امنیت از جمله امنیت عمومی، روانی و صنفی است. علاوه بر این ورود آنها به تعبیر خود مرزبانان «عدّه ئ عُدّه» زیادی از هنگ‌های مرزی را به خود معطوف می‌کنند.
کوتاه سخن اینکه به استناد تحقیقات علمی متعدد انجام شده، امنیت و توسعه، تاثیرات متقابلی بر هم دارند.
به گونه ای که هر اقدامی در فرایند توسعه، تأثیرات مستقیمی بر فرایند تحقق امنیت می گذارد و بالعکس. به این ترتیب مناطق دارای شاخص های بالای توسعه از ضرایب امنیتی بالاتری نسبت به مناطق توسعه نیافته تر برخوردارند. فهرست چالش‌های امنیتی مرزهای شرقی کشور بیانگر این است که سوای حضور نیروهای فرامنطقه‌ای کلید اصلی نجات از سایر چالش‌های امنیتی مرزهای شرقی کشور در توسعه اقتصادی و تقویت معیشت مرزنشینان است که تحقق آن تدبیر لازم را می‌طلبد.
*کارشناس ارشد توسعه
ارسال نظر