برنامه آمایش سرزمین برای کتابخانه نیست
دکتر احمد اثنی عشری * یکی از مهمترین برنامه‌های توسعه در کشورها، برنامه آمایش سرزمین است . این برنامه مکمل برنامه‌ریزی‌های کلان و بخشی است که با دیدی فراگیر و همه جانبه فضای ملی را پایش نموده ، کلیه مناطق کشور را با وسواس کامل مورد مطالعه و شناسایی قرار می دهد و براساس قابلیت‌ها، مزیت‌ها، توانمندی‌ها و استعدادهای هر منطقه، اقدامات و مسئولیت‌ها و برنامه‌های لازم برای آن منطقه را درداخل کشور مشخص می‌کند. از ویژگی‌های این برنامه کل‌نگری، جامع‌نگری، آینده‌پژوهی و کیفیت‌بخشی برای سازماندهی فضای کشور است. به عبارت دیگر می‌توان آمایش سرزمین را مهندسی ترتیبات بهره‌وری بهینه از ظرفیت‌های اقتصادی، اجتماعی و طبیعی سرزمین اقتصادی تعریف کرد. آمایش سرزمین نوعی نظام برنامه‌ریزی با هدف توزیع بهتر جمعیت با توجه به منابع طبیعی و فعالیت‌های اقتصادی است. مقوله آمایش سرزمین تلفیقی از سه علم اقتصاد، جغرافیا و جامعه شناسی است. امروز شاهد هستیم در کشورمان به علت عدم توجه جدی به مسایل آمایش سرزمین، اجرای بسیاری از طرح‌های کلان صنعتی، کشاورزی و زراعی، عمرانی و فرهنگی موجب شده خسارت‌های فراوانی به منابع طبیعی کشور وارد شود و ثروت‌های ملی از بین برود. خشک شدن دریاچه ارومیه، ریزگردهای جنوب و غرب کشور، کاهش وحشتناک ذخیره آب سفره‌های زیرزمینی، سیل مهاجرت به شهرهای بزرگ به‌ویژه کلان‌شهرهای تهران، مشهد، کرج، آلودگی شدید هوا در شهرهای صنعتی وهمه و همه حاکی از بی‌توجهی و نبود برنامه جامع آمایش سرزمین است که نه تنها عوارض آن را امروز شاهد هستیم، بلکه این کم توجهی رو به تزاید است.
تا وقتی یک نماینده مجلس به تنهایی به نام اشتغال طرح‌های سرمایه‌گذاری کم بازده و غیرضروری را به دولت تحمیل می‌کند یا در برنامه بودجه آن را می‌گنجاند و ضابطه‌ای برای ارزیابی فنی و توجیهی آنان وجود ندارد یا هنگامی که طرح‌هایی همچون مسکن مهر، توزیع جمعیتی را به‌طور غیرمتوازن تحت تاثیر قرار می‌دهد و با عدم رعایت استانداردهای ساخت مسکن موجب اتلاف انرژی می‌شود و مادامیکه شایسته سالاری در انتصاب مدیران بخش دولتی و عمومی نادیده گرفته می‌شود این نگرانی‌ها و عوارض زیانبار آنها ادامه خواهد داشت.
متاسفانه آنچه به عنوان آمایش سرزمین در دهه قبل مطالعه و تدوین شده، در کتابخانه‌ها جا خوش کرده و در برنامه‌های توسعه‌ای دولت‌ها هم نیم‌نگاهی به آن نشده است. جنگ قدرت بین گرایش‌های مختلف سیاسی در داخل کشور و تخریب رقیب به هر قیمتی باعث شده قدرت‌سالاری و غوغاسالاری محور اقدامات توسعه‌ای قرار گیرد و به عوارض و مشکلات ناشی از اجرای آنها توجهی نشود.
در سازمان سابق مدیریت و برنامه‌ریزی کشور نهادهایی به نام مرکز ملی آمایش سرزمین و دفتر برنامه‌ریزی منطقه‌ای وجود داشت که عهده‌دار وظایف برنامه‌ریزی منطقه‌ای بود اما توسط دولت قبل منحل شد. اکنون بنا بر الزام قانون برنامه پنجم، دفتر آمایش و توسعه منطقه‌ای تشکیل شده است، اما این دفتر فاقد قدرت نظارتی و پیشگیری یا اثرگذاری بر طرح‌های توسعه‌ای است. از وظایف این دفتر تنظیم و ابلاغ چارچوب و دستورالعمل‌های تدوین برنامه عملیاتی ۵ ساله استان، اسناد توسعه استانی ۱۰ ساله و برنامه‌های توسعه شهرستانی است. سنجش مستمر سطوح توسعه‌یافتگی در شهرستان‌ها و شناسایی مناطق کمتر توسعه‌یافته از برنامه‌های این دفتر است. باید پذیرفت تا زمانی که رویکرد مدیریتی در زمینه آمایش جدی نباشد و تفکر منسجم و نهادینه‌ای در برنامه آمایش وجود نداشته باشد، ورود سرمایه‌گذاران و کارآفرینان به عرصه‌های اقتصادی با تردید همراه خواهد بود. برنامه آمایش منسجم و مورد حمایت تمامی نهادهای حاکمیتی همراه با نگاه ملی می‌تواند چراغ راه توسعه و برنامه‌های کلان اقتصادی باشد. علاوه بر آنچه گفته شد باید توجه داشت طراحی برنامه آمایش بدون درنظر گرفتن تعاملات جهانی، فراملی و فرامنطقه‌ای کاری بیهوده‌ای است، چراکه آینده همه ما در دهکده جهانی به یکدیگر وابسته بوده و نمی‌توان امور را به صورت انتزاعی، سلیقه‌ای و در محیط بسته مدیریت کرد.
*نایب رییس هیئت رییسه
انجمن مدیران صنایع خراسان رضوی