اکوتوریسم و وضعیت آن دراستان خراسان رضوی
محمد مهدی توکلی*
طبق تعریف انجمن جهانی اکوتوریسم، «اکوتوریسم سفری است مسئولانه به مناطق طبیعی که موجب حفظ محیط زیست و بهبود زندگی مردم محلی شود. » اکوتوریسم یکی از انواع فعالیت‌های گردشگری و از زیر مجموعههای «طبیعت‌گردی» است که بنا به تعریف ارائه شده، سه موضوع و معیار مهم، آن را از سایر انواع گردشگری متمایز می سازد :
اول، سفر مسئولانه و بدون تخریب محیط زیست، دوم، حفظ فرهنگ و محیط زیست و سوم، بهبود وضعیت اقتصادی مردم بومی و محلی. به دلیل اینکه این نوع از گردشگری کمترین اثر منفی را در طبیعت بر جای میگذارد و کاملاً مطابق با اصول توسعه پایدار است، از آن به عنوان «توریسم پایدار» نیز یاد می‌شود.
طبق تعریف انجمن جهانی اکوتوریسم، «اکوتوریسم سفری است مسئولانه به مناطق طبیعی که موجب حفظ محیط زیست و بهبود زندگی مردم محلی شود. » اکوتوریسم یکی از انواع فعالیت‌های گردشگری و از زیر مجموعههای «طبیعت‌گردی» است که بنا به تعریف ارائه شده، سه موضوع و معیار مهم، آن را از سایر انواع گردشگری متمایز می سازد :
اول، سفر مسئولانه و بدون تخریب محیط زیست، دوم، حفظ فرهنگ و محیط زیست و سوم، بهبود وضعیت اقتصادی مردم بومی و محلی. به دلیل اینکه این نوع از گردشگری کمترین اثر منفی را در طبیعت بر جای میگذارد و کاملاً مطابق با اصول توسعه پایدار است، از آن به عنوان «توریسم پایدار» نیز یاد می‌شود.
محمد مهدی توکلی*
طبق تعریف انجمن جهانی اکوتوریسم، «اکوتوریسم سفری است مسئولانه به مناطق طبیعی که موجب حفظ محیط زیست و بهبود زندگی مردم محلی شود.» اکوتوریسم یکی از انواع فعالیت‌های گردشگری و از زیر مجموعههای «طبیعت‌گردی» است که بنا به تعریف ارائه شده، سه موضوع و معیار مهم، آن را از سایر انواع گردشگری متمایز می سازد :
اول، سفر مسئولانه و بدون تخریب محیط زیست، دوم، حفظ فرهنگ و محیط زیست و سوم، بهبود وضعیت اقتصادی مردم بومی و محلی. به دلیل اینکه این نوع از گردشگری کمترین اثر منفی را در طبیعت بر جای میگذارد و کاملاً مطابق با اصول توسعه پایدار است، از آن به عنوان «توریسم پایدار» نیز یاد می‌شود. اکوتوریسم در قرن حاضر از چنان اهمیتی برخوردار است که سازمان ملل متحد، قرن 21 را «قرن اکوتوریسم» نامیده است.
اکوتوریسم به محیط زیست، منابع طبیعی و تنوع زیستی، ارزش اقتصادی می‌دهد. بنابر آمارهای جهانی گردشگری، رشد اکوتوریسم در مناطق مختلف، سالانه از 10 تا 30 درصد متغیر است و شمار اکوتوریستها حدود هفت درصد از کل گردشگران را تشکیل می‌دهد بنابراین اکوتوریسم آینده‌ای پر رونق در صنعت گردشگری به ویژه در کشورهای مستعد خواهد داشت.
مشارکت جوامع محلی در مبحث اکوتوریسم از ضروریات اجرای طرح‌های گردشگری در یک منطقه است. این مشارکت می‌تواند به صورت استفاده از توانمندی‌های افراد محلی به عنوان راهنمایان اکوتوریسم و راهنمای محلی، همکاری در حفاظت از محیط زیست و طبیعت و استفاده از خدمات آن‌ها مانند فروش و ارائه سوغات محلی، صنایع دستی و محصولات کشاورزی و همچنین استفاده از اقامتگاه‌های محلی و روستایی باشد. در صورتی که در طبیعت‌گردی و اکوتوریسم اصول حفاظت از محیط زیست رعایت نشود، مطمئناً به دلیل اینکه گردشگر به صورت مستقیم با طبیعت بکر، درختان، گیاهان و حیات وحش در ارتباط است، می‌تواند اثرات مخربی بر محیط زیست طبیعی و همچنین جوامع انسانی اطراف داشته باشد و این شعار که اساس اکوتوریسم نیز هست، حتماً باید مورد توجه طبیعت گردان قرار گیرد:
«در طبیعت چیزی به جا نگذارید، جز رد پا؛ از طبیعت چیزی با خود نبرید، جز عکس و خاطرات زیبا؛ در طبیعت چیزی را نکشید، جز وقت»در حال حاضر و با توجه به اوضاع سیاسی و اقتصادی کشور، گردشگری و به تبع آن اکوتوریسم می‌تواند یکی از بهترین گزینه‌ها جهت برون‌رفت از بحران و رونق‌دهنده اقتصاد تک قطبی (صادرات نفت) کشور باشد. بی‌تردید از بین رفتن تحریم‌ها، تأثیر مثبتی بر اقتصاد کشور و در رأس آن صنعت گردشگری خواهد داشت و حضور گردشگران خارجی فرصت مناسب و مغتنمی برای شناساندن پتانسیل‌های گردشگری ایران است. این در حالی است که ایران به دلیل تنوع در اقلیم و آب و هوا و وجود انواع زیستگاه‌های مختلف، از لحاظ جاذبه‌های طبیعی جزء پنج کشور اول دنیا بوده اما از لحاظ سطح درآمد و تعداد توریست، کمتر از 0.5 درصد آمار جهانی را به خود تخصیص داده است. در صورتی که استفاده از این فرصت‌ها و پتانسیل‌های موجود در دستور کار مسئولان و متولیان امر قرار گیرد، به طور حتم در آینده شاهد پیشرفت‌های شگرفی در این زمینه خواهیم بود.
استان خراسان رضوی با وسعت 11.5 میلیون هکتار، یکی از پهناورترین استان‌های کشور است؛ وجود اختلاف ارتفاع حدود 3000 متر بین بلندترین و پست‌ترین نقطه، وجود زیستگاه‌های متفاوت (کوهستان‌های مرتفع، بیابان، دشت‌های وسیع و کویری) در کنار هم، اقلیم و آب و هوای متنوع و وجود گونه‌های گیاهی و جانوری فراوان، باعث شده این استان از جاذبه‌های طبیعی فراوانی برخوردار باشد و جایگاه مناسبی را در سطح کشور از آن خود نماید.
از جمله پتانسیل‌های دیگر این استان در بحث اکوتوریسم می‌توان به وجود کوه، صخره، جنگل، گونه‌های گیاهی و دارویی، درختان باارزش ارس(سرو کوهی)، جنگل‌های پسته وحشی در سرخس، رودخانهها، چشمههای آب گرم، آبشار، غار، سد، رودها، روستاهای هدف گردشگری، مناطق نمونه گردشگری و مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست، حیات وحش و تنوع زیستی غنی ... اشاره کرد.
در حال حاضر استان خراسان رضوی با مجموع ۴۱ منطقه تحت مدیریت زیر نظر اداره کل حفاظت محیط زیست شامل یک پارک ملی (تندوره)، سه اثر طبیعی ملی، سه پناهگاه حیات وحش، ۲۱ منطقه حفاظت شده و ۱۳ منطقه شکار ممنوع از لحاظ تعداد، بیشترین منطقه را در سطع کشور دارد. این مناطق که دارای جاذبه‌های طبیعی فراوان و از بکرترین تفرجگاههای استان محسوب میشوند؛ مساحتی حدود دو میلیون و ۴۰۰ هکتار از سطح استان (معادل ۲۱ درصد) را در بر می‌گیرد. وجود تنوع زیستی غنی و انواع و اقسام مهره‌داران، درختان و گیاهان شاخص، امکان حضور افراد علاقمند به فعالیت‌های طبیعت‌گردی، پرنده‌نگری، مشاهده حیات وحش، تحقیقات علمی و پژوهشی و ... را فراهم می‌سازد. طبق قوانین و مقررات جاری، هر گونه سرمایه‌گذاری و اجرای فعالیت‌های طبیعت‌گردی و گردشگری در مناطق چهارگانه سازمان حفاظت محیط زیست، پس از انجام طرح‌های مدیریت مناطق (توجیهی و تفصیلی) و مشخص شدن محدوده گردشگری مدنظر امکان‌پذیر است.
سازمان حفاظت محیط زیست به صورت مشترک با سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و سایر سازمان‌های ذی‌ربط تلاش دارد تا مباحث طبیعت‌گردی را ساماندهی کند به همین منظور «کمیته ملی طبیعت‌گردی» با هدف توسعه گردشگری پایدار در ایران از سال ۱۳۸۴ در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تشکیل شده است. در حال حاضر هم طی امضاء تفاهم‌نامه بین سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، مقرر شده کمیته‌های هماهنگی طبیعت‌گردی در استان‌ها تشکیل و موضوع طبیعت‌گردی را ساماندهی و مدیریت کنند.
در استان خراسان رضوی علاوه بر علاقمندی فراوان در زمینه طبیعت‌گردی و اکوتوریسم، وجود پتانسیل‌های فراوان و افزایش تقاضا طی چند سال گذشته، متأسفانه تاکنون به صورت رسمی فعالیتی انجام نشده و آمار دقیقی از گردشگران و فعالان این حوزه در دسترس نیست. تنها تورهای یک روزه و چند روزه(گلگشت) به صورت پراکنده و بدون حضور راهنمایان طبیعت‌گردی و گاه رعایت نکردن اصول زیست محیطی، در سطح استان انجام می‌گیرد. ناگفته نماند در بین افرادی که با طبیعت در ارتباط هستند، افراد علاقمند و دلسوز از جمله ورزشکاران، کوهنوردان، غارنوردان، سازمان‌های مردم‌نهاد و ... به صورت خودجوش و با نهایت تلاش نسبت به حفظ محیط زیست و جلوگیری از آلوده‌سازی آن دوشادوش نیروهای محیط زیست فعالیت میکنند.
برای رونق این صنعت نیاز به متخصص و مدرس در این زمینه، تأمین زیرساخت‌ها و امکانات مناسب، وجود دانشگاه‌ها، آموزشگاه‌های تخصصی و برگزاری دوره‌های آموزشی، وجود راهنمایان اکوتوریسم و طبیعت‌گردی و آموزش جوامع محلی، مشارکت و همکاری سازمان‌ها و نهاد‌های ذی‌ربط و مرتبط با موضوع گردشگری، تخصیص اعتبارات و بودجه لازم، حمایت از بخش خصوصی جهت سرمایه‌گذاری، فرهنگ‌سازی و از همه مهمتر بازاریابی و تبلیغات مطلوب در سطح ملی و بین‌المللی است.
با توجه به ورود سالانه حدود 27 تا 30 میلیون زائر و مسافر و حدود 1.5 میلون نفر توریست خارجی به مشهد مقدس، رونق گردشگری طبیعت و صنعت اکوتوریسم، مدت ماندگاری زائر و توریست در استان و به ویژه شهر مشهد مقدس را افزایش داده و فرصت‌های شغلی و اقتصادی فراوانی را فراهم خواهد کرد.
* رئیس اداره محیط زیست طبیعی حفاظت محیط زیست خراسان رضوی و مدرس اکوتوریسم
طبق تعریف انجمن جهانی اکوتوریسم، «اکوتوریسم سفری است مسئولانه به مناطق طبیعی که موجب حفظ محیط زیست و بهبود زندگی مردم محلی شود.» اکوتوریسم یکی از انواع فعالیت‌های گردشگری و از زیر مجموعههای «طبیعت‌گردی» است که بنا به تعریف ارائه شده، سه موضوع و معیار مهم، آن را از سایر انواع گردشگری متمایز می سازد :
اول، سفر مسئولانه و بدون تخریب محیط زیست، دوم، حفظ فرهنگ و محیط زیست و سوم، بهبود وضعیت اقتصادی مردم بومی و محلی. به دلیل اینکه این نوع از گردشگری کمترین اثر منفی را در طبیعت بر جای میگذارد و کاملاً مطابق با اصول توسعه پایدار است، از آن به عنوان «توریسم پایدار» نیز یاد می‌شود. اکوتوریسم در قرن حاضر از چنان اهمیتی برخوردار است که سازمان ملل متحد، قرن 21 را «قرن اکوتوریسم» نامیده است.
اکوتوریسم به محیط زیست، منابع طبیعی و تنوع زیستی، ارزش اقتصادی می‌دهد. بنابر آمارهای جهانی گردشگری، رشد اکوتوریسم در مناطق مختلف، سالانه از 10 تا 30 درصد متغیر است و شمار اکوتوریستها حدود هفت درصد از کل گردشگران را تشکیل می‌دهد بنابراین اکوتوریسم آینده‌ای پر رونق در صنعت گردشگری به ویژه در کشورهای مستعد خواهد داشت.
مشارکت جوامع محلی در مبحث اکوتوریسم از ضروریات اجرای طرح‌های گردشگری در یک منطقه است. این مشارکت می‌تواند به صورت استفاده از توانمندی‌های افراد محلی به عنوان راهنمایان اکوتوریسم و راهنمای محلی، همکاری در حفاظت از محیط زیست و طبیعت و استفاده از خدمات آن‌ها مانند فروش و ارائه سوغات محلی، صنایع دستی و محصولات کشاورزی و همچنین استفاده از اقامتگاه‌های محلی و روستایی باشد. در صورتی که در طبیعت‌گردی و اکوتوریسم اصول حفاظت از محیط زیست رعایت نشود، مطمئناً به دلیل اینکه گردشگر به صورت مستقیم با طبیعت بکر، درختان، گیاهان و حیات وحش در ارتباط است، می‌تواند اثرات مخربی بر محیط زیست طبیعی و همچنین جوامع انسانی اطراف داشته باشد و این شعار که اساس اکوتوریسم نیز هست، حتماً باید مورد توجه طبیعت گردان قرار گیرد:
«در طبیعت چیزی به جا نگذارید، جز رد پا؛ از طبیعت چیزی با خود نبرید، جز عکس و خاطرات زیبا؛ در طبیعت چیزی را نکشید، جز وقت»در حال حاضر و با توجه به اوضاع سیاسی و اقتصادی کشور، گردشگری و به تبع آن اکوتوریسم می‌تواند یکی از بهترین گزینه‌ها جهت برون‌رفت از بحران و رونق‌دهنده اقتصاد تک قطبی (صادرات نفت) کشور باشد. بی‌تردید از بین رفتن تحریم‌ها، تأثیر مثبتی بر اقتصاد کشور و در رأس آن صنعت گردشگری خواهد داشت و حضور گردشگران خارجی فرصت مناسب و مغتنمی برای شناساندن پتانسیل‌های گردشگری ایران است. این در حالی است که ایران به دلیل تنوع در اقلیم و آب و هوا و وجود انواع زیستگاه‌های مختلف، از لحاظ جاذبه‌های طبیعی جزء پنج کشور اول دنیا بوده اما از لحاظ سطح درآمد و تعداد توریست، کمتر از 0.5 درصد آمار جهانی را به خود تخصیص داده است. در صورتی که استفاده از این فرصت‌ها و پتانسیل‌های موجود در دستور کار مسئولان و متولیان امر قرار گیرد، به طور حتم در آینده شاهد پیشرفت‌های شگرفی در این زمینه خواهیم بود.
استان خراسان رضوی با وسعت 11.5 میلیون هکتار، یکی از پهناورترین استان‌های کشور است؛ وجود اختلاف ارتفاع حدود 3000 متر بین بلندترین و پست‌ترین نقطه، وجود زیستگاه‌های متفاوت (کوهستان‌های مرتفع، بیابان، دشت‌های وسیع و کویری) در کنار هم، اقلیم و آب و هوای متنوع و وجود گونه‌های گیاهی و جانوری فراوان، باعث شده این استان از جاذبه‌های طبیعی فراوانی برخوردار باشد و جایگاه مناسبی را در سطح کشور از آن خود نماید.
از جمله پتانسیل‌های دیگر این استان در بحث اکوتوریسم می‌توان به وجود کوه، صخره، جنگل، گونه‌های گیاهی و دارویی، درختان باارزش ارس(سرو کوهی)، جنگل‌های پسته وحشی در سرخس، رودخانهها، چشمههای آب گرم، آبشار، غار، سد، رودها، روستاهای هدف گردشگری، مناطق نمونه گردشگری و مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست، حیات وحش و تنوع زیستی غنی ... اشاره کرد.
در حال حاضر استان خراسان رضوی با مجموع ۴۱ منطقه تحت مدیریت زیر نظر اداره کل حفاظت محیط زیست شامل یک پارک ملی (تندوره)، سه اثر طبیعی ملی، سه پناهگاه حیات وحش، ۲۱ منطقه حفاظت شده و ۱۳ منطقه شکار ممنوع از لحاظ تعداد، بیشترین منطقه را در سطع کشور دارد. این مناطق که دارای جاذبه‌های طبیعی فراوان و از بکرترین تفرجگاههای استان محسوب میشوند؛ مساحتی حدود دو میلیون و ۴۰۰ هکتار از سطح استان (معادل ۲۱ درصد) را در بر می‌گیرد. وجود تنوع زیستی غنی و انواع و اقسام مهره‌داران، درختان و گیاهان شاخص، امکان حضور افراد علاقمند به فعالیت‌های طبیعت‌گردی، پرنده‌نگری، مشاهده حیات وحش، تحقیقات علمی و پژوهشی و ... را فراهم می‌سازد. طبق قوانین و مقررات جاری، هر گونه سرمایه‌گذاری و اجرای فعالیت‌های طبیعت‌گردی و گردشگری در مناطق چهارگانه سازمان حفاظت محیط زیست، پس از انجام طرح‌های مدیریت مناطق (توجیهی و تفصیلی) و مشخص شدن محدوده گردشگری مدنظر امکان‌پذیر است.
سازمان حفاظت محیط زیست به صورت مشترک با سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و سایر سازمان‌های ذی‌ربط تلاش دارد تا مباحث طبیعت‌گردی را ساماندهی کند به همین منظور «کمیته ملی طبیعت‌گردی» با هدف توسعه گردشگری پایدار در ایران از سال ۱۳۸۴ در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تشکیل شده است. در حال حاضر هم طی امضاء تفاهم‌نامه بین سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، مقرر شده کمیته‌های هماهنگی طبیعت‌گردی در استان‌ها تشکیل و موضوع طبیعت‌گردی را ساماندهی و مدیریت کنند.
در استان خراسان رضوی علاوه بر علاقمندی فراوان در زمینه طبیعت‌گردی و اکوتوریسم، وجود پتانسیل‌های فراوان و افزایش تقاضا طی چند سال گذشته، متأسفانه تاکنون به صورت رسمی فعالیتی انجام نشده و آمار دقیقی از گردشگران و فعالان این حوزه در دسترس نیست. تنها تورهای یک روزه و چند روزه(گلگشت) به صورت پراکنده و بدون حضور راهنمایان طبیعت‌گردی و گاه رعایت نکردن اصول زیست محیطی، در سطح استان انجام می‌گیرد. ناگفته نماند در بین افرادی که با طبیعت در ارتباط هستند، افراد علاقمند و دلسوز از جمله ورزشکاران، کوهنوردان، غارنوردان، سازمان‌های مردم‌نهاد و ... به صورت خودجوش و با نهایت تلاش نسبت به حفظ محیط زیست و جلوگیری از آلوده‌سازی آن دوشادوش نیروهای محیط زیست فعالیت میکنند.
برای رونق این صنعت نیاز به متخصص و مدرس در این زمینه، تأمین زیرساخت‌ها و امکانات مناسب، وجود دانشگاه‌ها، آموزشگاه‌های تخصصی و برگزاری دوره‌های آموزشی، وجود راهنمایان اکوتوریسم و طبیعت‌گردی و آموزش جوامع محلی، مشارکت و همکاری سازمان‌ها و نهاد‌های ذی‌ربط و مرتبط با موضوع گردشگری، تخصیص اعتبارات و بودجه لازم، حمایت از بخش خصوصی جهت سرمایه‌گذاری، فرهنگ‌سازی و از همه مهمتر بازاریابی و تبلیغات مطلوب در سطح ملی و بین‌المللی است.
با توجه به ورود سالانه حدود 27 تا 30 میلیون زائر و مسافر و حدود 1.5 میلون نفر توریست خارجی به مشهد مقدس، رونق گردشگری طبیعت و صنعت اکوتوریسم، مدت ماندگاری زائر و توریست در استان و به ویژه شهر مشهد مقدس را افزایش داده و فرصت‌های شغلی و اقتصادی فراوانی را فراهم خواهد کرد.
* رئیس اداره محیط زیست طبیعی حفاظت محیط زیست خراسان رضوی و مدرس اکوتوریسم
ارسال نظر